Ә: Исәнмесез, хөрмәтле тыңлаучыларыбыз! Татар әдәбияты, мәдәнияты, тарихы, теле турындагы әңгәмәләребезне дәвам иттерәбез. Бүгенге кунагыбыз: Татарстанның халык рәссамы, Татарстан Республикасының атказанган сәнгать эшлеклесе, Бакый Урманче исемендәге дәүләт премиясе лауреаты, безнең якын дустыбыз – Рабис Мөгаллим улы Сәләхов. Хуш килдегез, Рабис әфәнде! Хәлләрегез ничек?

Р: Хәерле көннәр! Аллага шөкер.

Ә: Башта менә үзегезнең иҗатыгыз турында кыскача сөйләп китсәгез иде. Кайсы өлкәләрдә күбрәк эшлисез? Чөнки сез берничә өлкәдә алып барасыз эшчәнлегегезне: һәм рәсем сәнгате, һәм графика, һәм керамика, дизайн өлкәсендә. Кыскача башта үзегезнең иҗатыгыз белән тыңлаучыларыбызны таныштырыгыз, чөнки бу әңгәмәбезне Европадагы татар теленә мәхәббәте булган кешеләр тыңлаячак. Үзегез белән якыннанрак таныштырып китүегезне үтенәм.

Р: Бик шатмын. Минем хезмәт Уфа шәһәрендә, укыган җиремдә башланып китте. Керамика сәнгате белән шөгыльләндем башта. Ник дигәндә, үзем укыган җирдә керамика сәнгате белән бик атаклы Уфада… Башкортстанда гына түгел, Рәсәйдәге керамика белән шөгыльләнүче осталар бар иде, шулар белән эшләп киттем. Аннары Татарстанга күчеп китеп, шул ук керамика өлкәсендә Менделеев шәһәрендә эшләргә туры килде. Аннары шул Алабугага күчкәч инде керамика сәнгатен әзрәк читкәрәк куеп торырга туры килде. Ташламадым бөтенләй, әмма, теге… Художество фонды бар иде элек совет заманында. Менә шул өлкәдә эшләп кереп киткәч… Андабезнең, теге, балалар бакчаларын, мәктәпләрне, урамнарны, җәмгыять урыннарын рәссамнар бизәп баралар идеһәрдаим. Ул уже төзелеш акчасына кертелгән, аларның өлешләре дә бар иде, ул эшләнергә тиешле эшләр дәрәҗәсендә иде. Шуңа күрә дизайн сәнгатенә кереп китәргә туры килде. Теге, монументаль сәнгать диләр инде – шул якка кереп китәргә туры килде.
Гомумән, бөтен яклап та эшләргә туры килде ул вакытта бик актив рәвештә. Совет заманының, совет иленең азаккы еллары инде бу. Безнең Кама тракторы заводы төзелеп барадыр иде. Шул вакытларда эшли башладык Алабугада үзебезнең участокны оештырып. 28 рәссам эшлидер идек без ул вакытта Алабугада, шулай җыярга туры килде. Анда эшләгәндә инде, остаханә оештырганда әзрәк административ эшләргә дә кереп китәргә туры килгәләде. Ул остаханәләрне оештыру артыннан үзем йөрдем инде бер елдан артык. Биналар җитешмидер иде, теге, эш урыннары. КамТЗ, трактор заводы да төзелеп кенә килә, бер җирдә дә буш урыннар юк. Шулай төртешә-төртешә көчкә бер подвалда урын алып, шунда остаханә ачып җибәрдек. Шулай иттереп башланып китте Алабугада эшем.
Аннары инде остаханәләр оешып киткәч, совет заманы беткәч, бу графика, рәсем сәнгатенә, живописькә, сынлы сәнгатькә күчәргә туры килде. Ник дигәндә, керамика белән шөгыльләнергә энергия, электр энергиясе кирәк – ул вакытта бернинди дә льгота калмады. Шуңа күрә аларны читкәрәк куеп менә шушы эшләргә тотынырга туры килде.
Аннары мин инде шул дизайн сәнгате өлкәсендә Алабугадагы барча музейларны эшләргә туры килде инде үземә – дизайн ясап үзем эшләп чыгарадыр идем инде. Аннары шул Арча артында, Арча музеенда эшләргә туры килде. Музейларда күп эшләнде инде, Төркиядә дә эшләдем дияргә дә була. Шулай иттереп… Ул бит инде цикличный эш: бер бар, бер юк дигәндәй. Шуның арасында рәсем сәнгатен ташлап булмый инде ул бер кереп тотынгач. Әнә ул иҗат та барды инде өзлексез рәвештә. Сынлы сәнгатьне графикадан аеру авыррак. Ник дигәндә, теләсә кайсы картинаның иң башта, төбендә рәсем ята бит инде, аның композициясе. Башта шунысы эшләнә, анысы графикада эшләнә инде башта – тапканчы бөтен нәрсәсен, формаларын китереп, рәвешләрен китереп чыгарганчы, шул каләм белән эшләнә. Аннары инде төсләр кертә башлыйсың форматка күчереп. Ну, шулай булгач алар икесе дә параллель рәвештә берсеннән берсе чыга дип әйтергә дә була. Әмма да ләкин графика сәнгате аерым төр сәнгать булып та санала. Алай да эшләргә була, алай да эшләгән эшләрем күп хәзер. Тегесе дә, монысы да бүгенгесе көндә шулай итеп бара әле. Хәзер Казанда иҗат итеп ятыш.

Ә: Мин бигрәк тә сезнең Алабуга чорындагы иҗатыгызны күреп, күзәтеп торган кеше. Сезнең иң беренче остаханәләрегез “Провинция” дип атала иде, шулай бит? Анда Чаллыдан бик күп рәссамнар киләдер иде, Алабугадан. Үзегезгә күрә шундый күргәзмәләрегез дә бар иде, бик кызык. Шул вакытта ук бик игътибар иткән идем: менә сезнең үзегезнең каләмегезгә генә хас булган үзенчәлек бар. Сезнең рәсемне башка беркемнеке белән дә бутап булмый торган бер үзенчәлек бар. Миңа теләсә кемнең рәсемнәре арасыннан күрсәтсеннәр – мин Рабис Сәләховның рәсемнәрен бер мизгелдә таба алам. Чөнки сезнең үзегезгә генә хас булган бер бизәгегез бар, орнаментыгызмы, белмим. Бәлки дә сызык кына ул, ләкин ул сезгә хас булган сызык. Мин рәсем сәнгате буенча ул хәтле белгеч түгел, ләкин башка тәнкыйтьчеләр сезнең иҗатыгыздагы шушы үзенчәлекне ничек бәяли? Сез реалист рәссам дип әйтеп булмый. Романтик булсагыз, романтизмның кайсы өлешендә, нинди юнәлешендә икәнен билгеләве бик авыр. Сез тыңлаучыларга шушы үз юнәлешегезне, үз иҗат юнәлешегезне аңлата аласызмы?

Р: Ул бит инде аңлатып эшли торган эш түгел. Ул зиһен белән эшләнә торган эш булса, мин инженер булып эшләр идем. Ул алай гына барып чыкмый шул. Менә шуңа күрә сәнгать белгечләренең дә тешләре төшкән тема инде бу. Кайсы киштәгә куярга мине – белмиләр. Тегеләй итеп карыйлар, болай итеп карыйлар. Нинди генә атамалар йөртмәдем инде мин: новый валетчик, теге дә бу, әллә нәрсәләр… Ну, минем өчен анысы бик әһәмиятле түгел. Ник дигәндә, менә рәссам кеше өчен, гомумән иҗат кешесе өчен бит инде үз телеңне, үз пластик телеңне табу... Үзеңнең юнәлешеңне билгеләп, менә шул юнәлештә танырлык булып килеп чыгасың икән инде, эшләреңне эшләп чыгара аласың икән, менә шунысы әһәмиятлерәктер дип уйлыйм. Шуңа күрә аерым гына алып ничектер бертөрле системно аталышка чыгару минем эшләрне – ул кыенрак эштер. Сәнгать белгечләре өчен дә. Шуңа күрә... Алар әйтәләр инде: татар романтизмы, тегесен әйткән булалар. Бөтенесе дә булуы мөмкин. Ник дигәндә, мин үземнең эшләремне бит тарихка, тарихи берәр вакыйгага карап та эшли алам.

Аннары борыңгы поэзия минем өчен бик якын, үземчә күңелемә ятышлы. Аннары бит инде халык җырлары минем өчен күңелгә ятышлы. Менә аларның бит һәрберсенең үзенең рәсеме бар. Көйнең дә рәсеме бар, мелодикасы бар, теленең йомшаклыгы бар яисә катылыгы бар. Менә шуңарга да ияреп килеп чыгадыр инде ул сәнгать юнәлеше. Ул бит минем гомумән халык иҗатыннан агып чыккан бер тармактыр дип кенә күзаллыйм инде үземчә. Ничектер ул турыда уйлаганым да юк, дөресен генә әйткәндә.
Танылу – ул үзеңнең пластик юнәлешең булу, танылып торган, күренеп торган. Тамашачылар күрә икән инде аны, сәнгать белгечләре күрә икән, әйбәт инде. Шулай булырга тиеш. Һәр рәссам менә шул юнәлештә, шуңа омтыла, омтылырга тиеш тә. Ул бит инде, теге, бер агачны егерме рәссам бер җирдән төшерсәләр дә, ул егерме төрле килеп чыга. Шуңа күрә һәркемнең үзенең менә… Рәсем төшерү – ул бит менә шуңа охшатып чыгару түгел, аның үзенең фәлсәфәсе эчендә булырга тиеш. Шулайрак дип уйлыйм инде. Нәрсә дип аңлатыйм, аңлата алмыйм, бу минем өчен катлаулы мәсьәлә.

Ә: Юк, мин сезнең белән тулысынча килешәм, чөнки, мисал өчен, әдәбиятта да шулай. Бер генә язучы да “тукта әле, менә мин шушы метод буенча, менә шушы кысаларга туры китереп бер әсәр языйм” дип яза башласа, ул аны яза алмый яки килеп чыккан әсәре дә аның матур булмый. Сезнең дә шулай: сез үзегезнең шушы илһамыгыз килгән чакта язасыз, каләмегез, кулыгыз шул юнәлештә эшли. Һәм бәлки дә ул вакытта рәсем тәнкыйтьчеләре сезне Рабис Сәләхов юлы, Рабис Сәләхов юнәлеше дип тә атарга мөмкин, чөнки сезнең дөнья күрешегез, үзегезнең фәлсәфәгез бар. Һәм сез ул фәлсәфәгезгә, минемчә, бөтен иҗат юлыгыз буенча тугры булып калдыгыз. Әсәрләрегезнең төп темасы, төп бизәге, төп каһарманы кемнәр? Киңрәк шул турыда ачсагыз иде.

Р: Әһә. Ул менә анык кына билгеләнеп яткан минем дүрт өлеш… Ну, биш өлеш дип саныйм. Беренчесе керамика сәнгате булса, икенчесе инде, теге, Алабугада мөкиббән китеп үземнең юлбашны ярып яткан вакыттагы пейзажлар. Алабуга пейзажларымы анда… Алары үзенә бертөрле бер бүлек булып тора. Аннары китте инде минем борыңгы поэзияга нигезләнеп эшләнгән эшләр цикллары. Аннары минем күргәзмә иттереп ясалып чыккан зур-зур гына өч цикл кисәге. Беренчесе аның булды – “Әбиләр чуагы” дип аталадыр иде. Аны мин үземнең илле яшькә әвәләп бетердем бугай инде, озак-озак эшләп. Аннары минем аталды “Озын озак балачак” дигән цикл. Аннары менә бүгенгесе көндә циклны чыгарып, күргәзмә итеп чыгарып менә җибәрдем. Ул минем “Милли көйләр эзеннән” дип атала. Алар менә бөтенесе, теге, исемнәре үзгә булса да, аларның төп тамырлары барысы да бер җепкә тезелгән кебек.

Безнең бит инде татар дөньясында “карт инәй” дип әйтәләр инде бездә – “әби, дәү әни” татар телендә...

Ә: Минем тыңлаучыларыбызга шуны гына әйтеп китәсем килә: Рабис әфәнде үзе тумышы белән Башкортстан, Бүздәк районыннан. Һәм, әлбәттә, менә бу “карт инәй” гыйбарәләре күбрәк башкортлар ягыннан һәм Башкортстанда яшәгән татарлар тарафыннан кулланыла торган исем. Бик матур – карт инәй. Әйе, дәвам итегез.

Р: Әйе, әһә. Менә шул карт инәйләр белән үскән, безнең карт әтәйләр сугышта калганнар инде, без аларны күрмәдек тә, белмәдек тә. Күбрәк дөньяның асылын аңлатып, матур, тәмле җирләрен төртеп күрсәтеп, безне бүгенгесе көнге тормышка әзерләгән кешеләр менә шул олы яшьтәге безнең карт инәйләр булды инде. Аннары апалардыр инде. Шуңа күрә менә ул “Әбиләр чуагы” – татар дөньясындагы хатын-кызның үзенә күрә тоткан роле. Ул бит инде дөнья тоткасы татар дөньясында, ул бит инде… Беркая китеп булмый. Ир-атлар эштә дә эштә, алар кайтып та күренмәскә мөмкиннәр, шуңа күрә алар сугышта да калганнар әнә. Алты-җиде баланы үз җилкәләрендә күтәреп чыкканнар, барысын да кеше иткәннәр – бөтенесе дә карт инәйләрнең эше. Шуңа күрә менә ул цикл минем килеп чыкты инде “Әбиләр чуагы” дип. Ул тулысынча хатын-кызларга… Хатын-кызларның чак кына булса да эчке дөньясын чалымнарга тырышудан килеп чыккан инде.

Аннары килеп чыга бит инде шул карт инәйләр белән үскән яшүсмерләр, балалар, үзебез, шуңа күрә – “Озын озак балачак.” Шул бала чаклыкта калган әлеге бүгенге карт сантыйлар без инде үзебез булабыз, шуңа күрә менә шул цикл килеп чыкты.
Аннан инде шул бөтен нәрсә, бөтен дөньясы көйләнгән бит инде ул татарның... Теге, сыгылмалы “карт инәй” дигән сүзләр, һәрберсенең… Җырның да бит, теге, ничек диим, үзенең, шигырьнең дә матурлыгы бар, көенең дә матурлыгы бар, сыгылмалыгы бар. Шуңа күрә ул цикл минем килеп чыкты инде менә шул “Милли көйләр эзеннән” дигән.
Ул, теге, әнә бөтенесе берсе артыннан берсе килеп, берсен берсе тулыландырып... Аны хәзер өчесен бергә куйганда да, бер тулы күргәзмә килеп чыгар күк тоела инде үземчә. Шулай да, менә шул теманың берсе артыннан берсе килүе минем өчен шул теге үзеңне танытырлык пластик тел чыгаруга да файдасы тигәндер инде. Темадан ерак китмим инде мин, китә алмыйм да инде мин. Нинди эшкә тотынсам да, минем ялан аяклар басып торырга тиеш үзебезнең татар халкының тирән тамырлы җирендә. Киң иттереп аяк белән басып. Шуны сизеп тормасам, мин эшли алмыймдыр ахрысы.

Ә: Бу “Милли көйләр эзеннән” циклыгызда бик матур татар халык җырларын телгә алгансыз дип әйтим инде. Алардан атылып китеп, тирбәлеп китеп матур әсәрләр иҗат иткәнсез. Әле тулысынча безгә килеп җитмәде, күргәзмәдә, күргәзмәгез яңа гына ябылып килә ахрысы, шулаймы?

Р: Әйе-әйе.

Ә: Зурлап Казанда сезнең юбилеегыз хөрмәтенә бер күргәзмә эшләп тора. Минемчә, сезнең иҗат чыганагыгызның бәлки дә иң зурысы – авыл.

Р: Авыл инде.

Ә: Без – авыл балалары. Шуңа күрә, сез әйткәндәй, яланаяк җирдә басып торган малай, ат арбасында барган агай, көянтә чиләге белән судан кайтып килүче апай, шулай бит? Сезнең төп каһарманнарыгыз шушы. Курай, кубыз – шундый элеккеге…

Р: Саз, думбыра.

Ә: Әйе, думбыра, элеккеге безнең музыкаль инструментларыбыз, музыка коралларыбыз. Әлбәттә, ук, калчан, атка атланган баһадир, илне саклаучы, шулай бит? Кыныннан чыгып торган кылычы. Ягъни сезнең иҗатыгызның иң төп үзенчәлекләреннән берсе – ул төркилек, татарлык, шулай бит?

Р: Шул-шул.

Ә: Миллилек аңкып тора. Моны күрми мөмкин түгел, чөнки, үзем әйткәнчә инде, шушы бөтерчекле чәчәгегездән шушы татар моңы, милли моң аңкып тора. Бу моң бетмәсен гомер буе, бу аһәң һәрвакыт сезгә иҗатыгызда юлдаш булып барсын! Әле иҗат гомерегез озын булып, тагын бик күп әсәрләр бирегез. Менә сез санап киткән экспозициялар арасында шушы өч цикл дип әйттегез. Минемчә, дүртенчесен оныттыгыз.

Р: Әйе.

Ә: Чөнки мин Алабугада сез эшләгән вакытта остаханәгезгә кергән вакытта сез башка бер цикл өстендә эшлидер идегез. Ул да булса – “Тукай.”

Р: Ну, Тукайдан кая китеп булсын? Тукайдан беркая да китеп булмый инде. Ул бит инде поэзия. Минем поэзиягә кереп китү иң беренче шул Тукайдан башланды да, аның шигъриятендә бик нечкәлек белән тоемланган миллилеген шәйләп алдым мин аның. Аның сатирикалары, ниләре, социаль мәсьәләләрне күтәргәннәре минем өчен бик кызык булмады. Шуңа күрә “Әллүки” шигырендә, анда чагылды Болгар, Агыйдел буйлары – менә шуннан чыгып китеп, нигә кереп киттем мин, Тукайның… Менә, анда бит инде баһадирлык та бар, анда бит инде җәя, кылычлар да, бөтен нәрсә дә бар. Анда искә алырга була, Болгар чорлары искә алына. Шулай кереп киттем дә, менә шуннан бер цикл килеп чыккан иде минем. Тукайның ничәнче елдагы юбилее булгандыр…

Менә шул, аннан кереп киттем инде Шүрәле, Су анасы… Куркыныч кортка итеп эшләмәдем инде мин аны, ә матур шундый нәзакәтле генә кызлар образы аша. Ну бит инде матур таллар үсеп торган буада әллә нинди ниләр яшәми инде анда, төрле җанвар булырга мөмкин. Минеке менә шундый иде.

Аннары бар бит инде Шүрәле. Шүрәле дә бер мәхлук инде ул урманнан чыккан. Зур зәңгәр күзле, мөгезен кая куярга белми интеккән бер поши кебек. Шундыйрак иттереп эшләдем инде мин аларны.

Тукайның үзенең гомере нинди авыр булса да, ул бит усалланмаган. Усал-усал шигырьләр язгалаган инде, теңкәсенә тигәнгәдер. Әмма ләкин менә шундый ачы язмышка дучар булган кеше дә шундый матур әкиятләр иҗат иткән икән инде, ул шигърияттә очраклы күренеш түгел. Ул менә халыкның каяндыр этеп чыгарган бер баласы инде. Үзенең эченнән этеп чыгарган бер баласы дип кабул итәм мин Тукайны. Безнең шигырьләр күп инде, анда төшеп китсәң… Яшьләр нигә шул шигърияткә кермиләр, аптырыйм мин аңа.

Ә: Менә шулай иттереп без сезнең белән тагын бер циклыгызны уртага чыгардык. “Тукай” циклы бар иде, чөнки мин сезнең нәкъ шул эшләү дәверегезне күргән идем. Ул чәчби Су анасын да, Шүрәлене дә сезнең остаханәгездә күргәнгә күрә бик тәэсирләнеп калган идем. Чынлап та ул Тукайның бер юбилеена әзерләнгән иде. Ә хәзерге көндә ул күргәзмә, ул әсәрләр кайда?

Р: Алар музейларга да таралды, шәхси күргәзмәләргә дә таралып бетте. Аның берничәсе үземдә бар. Су анасын җибәрмәдем инде мин читкә, ике Шүрәлене беркая да җибәрмәдем. Алар үзем белән әле, алары үземдә. Берәр кирәге чыгар әле. Классика белән гомумән еракка китеп булмый бит ул, аңа әйләнеп-әйләнеп киләсең. Минем өч... Шулар арасында мин гел буталып йөрим инде менә гомер буе: Тукай, Дәрдемәнд, аннары Сәйф Сарай, аның мәхәббәт шигърияте. Шунда әйләнәм дә керәм, әйләнәм дә керәм, теге, бакчага кереп чыккан кебек кенә. Анда керсәң бит инде, башлар әйләнә, күргәч бөтен нәрсәне дә. Шуңа күрә анда чыккан юк әле.

Ә: Искиткеч! Сәйф Сарайның “Гөлестаны” – үзе генә инде ул гөллек, бостанлык. Тукай исә иңсез-кырыйсыз. Дәрдемәнднең, әлбәттә, дәрте генә дә нәрсә тора. Минемчә, сезнең бакчагыз бик бай, чыганагыгыз, чишмәгез бай. Әлбәттә, татар әдәбияты бик киң, башка шагыйрьләрдән дә илһам алырсыз. Ул да булырга мөмкин. Инде менә шушы бизәкле, милли орнаментлар кергән рәсемнәрегез арасында иң яраткан бармы шундый берәр картинагыз? “Беркемгә дә бирмим моны, үземә калдырам” дигән шундый әсәрегез бармы?

Р: Менә, дөресен әйтергәме икән, әзрәк алдашып җибәримме икән... Дөресен генә әйткәндә, андый эшләр бар. Алар ничектер... Аннары алар каршында әзрәк кенә җаваплылык та бар. Алар үз тормышы белән яши башлый икән, мин аларның юлларына каршы төшә алмыйм. Андый эшләр үз дөньялары, үз юллары белән китеп баралар. Андыйлары да бар. Әмма дә ләкин “менә монысын кулдан ычкындырмыйм, монысын болай итәм” дигәннәре дә бар, алары әле үземдә калып тора. Алар бертөрле өлге булып шунда, истәлек булып кала. Зур эшләр түгел инде алар. Теге, эпик размерлардагы түгел. Ну, шулай да алар бар.

Менә ул миллилек, аллы-гөлле гөлчәчәкләр, ул бит инде... Шул ук әйләнеп кайтсак, авыл тормышына барып керәбез. Теге, элек авылда бар иде бит инде, кич утырырга йөриләр иде әбиләр бер-берсенә. Хатын-кызлар, кызлар да йөриләр инде аларга ияреп. Мин карт инәй янына кунарга төшәргә яратадыр идем. Аскы урамда торадыр иде. Анда әбиләр җыелалар иде. Анда сөйләшеп утыралар әллә нинди кызык... Менә кем әллә кайда бичура күргән, кем кайда нәрсә күргән, ул китә сөйләшүләр, әллә нәрсәләр сөйләшәләр. Аннары җырлап утыра башлыйлар әкрен генә бырылдап, орчык дырылдатып. Аннан соң чигү чигәләр иде кызлар матур иттереп. Менә шул чигү үрнәкләрен мин җыя-җыя... Әле дә миндә алар, элеп куйганнары да күп, үзем өчен куйганнары да бар. Аннан соң чүпләм сөлгеләр, бөтенесе дә бар. Менә бит алар бөтенесе дә халыкның күңелен чагылдырган, күңел җылылыгын саклап калган. Менә алар чын әсәрләрдер дип уйлыйм. Шуңа күрә бөтенесе шуларга таянып эшләнгән, шул. Әллә каян чыккан чәчәкләр түгел алар. Бөтенесенең дә өлгеләре кайдадыр бар. Күренгән нәрсәләр алар. Ну, әзрәк кенә уйлап чыгарылган бардыр инде анда. Теге, кул үзенчә ала бит инде, һәркемнең үз кулы. Минем хатын-кызларныкы кебек нәзакәтле кул түгел, олы көрәк тотып өйрәнгән кул. Менә шуңа күрә андыйлары да бардыр. Менә шуннан чыккан нәрсәләр инде ул.

Ә: Юк, искиткеч матур сөйләдегез. Әбиләрнең кич утыруы, апаларның кич утыруы, орчык белән җеп эрләү күренешләре күз алдында җанланып китте, Рабис әфәнде, чынлап та. Менә бу картиналарны ясаган вакытта сез төсләрне ничек сайлыйсыз? Үзегезгә генә хас булган төсләр бар. Сез аларны башта ук күз алдына китерәсезме, юкса ясау дәверендә барамы ул төсләрнең, төсмерләрнең менә шундый нечкә-нечкә хисләр белән бирелгән өлешләре? Ничек барлыкка килә ул? Әйтүе авырдыр, әлбәттә, иҗат процессын аңлату бик җайлы түгел. Сез ничек әйтәсез аны?

Р: Шулай, ул турыда сүз дә юк инде. Менә аны ничек дим: иң башта, әйткәнемчә бит инде, композиция башта йөри башлый, аннан соң шулар белән сөйләшеп йөри башлыйсың. Әкрен-әкрен генә бәләкәй генә шырпы кабында булса да аның рәвеше килеп чыга. Аннан шул рәвешнең размерын нитәсең инде, күләмен, нинди... Метр ярымга метр ярым була, күпме була, метрга метрмы. Аннан соң рәсемен ап-ак киндергә төшергәч, аның темасының үзенең төсе күзаллана башлый. Үзенең төсе, үзендә генә булган бер төсе, чагылышы. Теге, җыр булса инде, синең күңелеңдәге бер балкышымы, ничектер, бар кебек. Ул бит инде менә татарның аерылып яткан үзенең шигърияте бар, ул таныла. Төрки булсын, татар булсын – җыр сәнгате, көйләре аерылып тора. Аны беркем белән дә бутап булмый.
Менә минем башымдагы, шул башка кергән уйлар: татарның менә шул сынлы сәнгатендә дә күзгә ярылып яткан, чын татарча әсәрләр булуы мөмкинме икән? Менә шулай эшләргә кирәк дип тырышкан нәрсәнең бер чагылышыдыр дип тә уйлыйм. Ул эшнең төсләрен сайлаганда менә башта шул... Син бит темага кергәндә күңелеңдә ниндидер барыбер бер тирбәнеш була. Әнә шул тирбәнеш төскә дә чыгарга мөмкин. Линияларга да, сызымнарга да чыгарга мөмкин. Бөтен нәрсәсе дә туры килеп бетә, шул вакытта аның төсе күренә башлый инде.

Мин иң башта бер өч төсен аның күрәм дә, өч төсне салып... “Картинаны ачу” диләр инде аны бездә. Картинаны ачып куям, аннан күренә башлый инде ул: “әһә, менә монысын чак кына батырыра кирәк, монысын алгарак чыгарырга кирәк, монда өстәргә, тегеләй итәргә, болай итәргә.” Чигү чиккән кебек, өсти-өсти, менә шулай иттереп чокына-чокына килеп чыга ул. Ну, иң башта уже аның төсе ачыла, ачылырга тиеш. Төсен ача алмадың икән, картина чыкмаска мөмкин. Чыкмый да ул. Аның белән булашасың-булашасың... Сәнгатьтә шундый төшенчә бар: синең эшләгән эшеңнән тир исе килеп тора икән... Күрәләр икән, тир исе сизәләр икән синең эшләгән эшеңнән, син аның белән булашма, кирәкми ул. Кеше тир исе түгел, илһам күреп торырга тиеш эшләгән эшеңнән. Менә шуңа күрә үзеннән-үзе җырлап барырга тиеш эш. Ул эшкә әйләнгән эш – эш инде ул. Аны кәтмән дә кәтмәнләп була, чөгендер дә эшләп була. Менә ул шул эшкә чыкмасын иҗат эше.

Ә: Әйе, нәтиҗәсе бик матур булырга тиеш. Синең анда нихәтле тир түгеп, кан түгеп, көчәнеп эшләвең – анысы беркемне дә кызыксындырмый. Синең иң соңгы ноктаң кешегә илһам һәм ләззәт бирергә тиеш, зәвык тудырырга тиеш дисез инде, шулай бит?

Р: Шулай-шулай. Аның бөтен гыйлләсе, бөтен сәнгать, иҗат эшенең бөтен гыйлләсе шул бит инде. Ул нәрсә өчен Шәймиев әйткән: “Матур булырга тиеш ул, җегетләр!” – дип? Шулай булырга тиеш бит инде, кешене илһамландырырга тиеш чак кына, позитив якка көйләргә тиеш. Шуның өчен бит инде безнең бөтен илһамыбыз да.

Ә: Менә хәзер шул сез әйткән фикердән алга таба китик әле алайса. Сезнең әсәрләрегез нурлы, моңлы, моңсу, ләкин фаҗигале түгел. Сездә кара төсләр бик аз, чөнки, аңлавымча, сез барыбер дә дөньяны, тормышны сөйгән бер рәссам буларак күбрәк оптимистик рухта язасыз. Ә кара төсле картиналарыгыз бармы?

Р: Берәү бар. Ул әле минем үземдә. Кирәк әйбер димәсәм дә, ну минем торсын әле ул. Алабугадагы сезгә таныш җир инде ул – балалар йорты бар иде.

Ә: Әйе.

Р: Ятимнәр йорты. Көзге ачы җилле, юеш, салкын бер көзге көнне анда кереп чыгарга туры килде ниндидер эш белән. Шундагы теге балаларның “мине алырга килдеме икән инде бу кеше” дип күземә карап торулары... “Миңа эндәшерме икән бу адәм, кемне алырга килде икән инде бу” карап торган кебек тоелып, шулкадәр күңелем кырылып, җанып кыйналып чыккан бер җирдә... Шуннан соң икенче көнне килеп шул төштә бер пейзаж ясадым. Көзге ачы җилләрдә кебек шундый. Драматик рәвештә килеп чыкты ул. Тиз булды ул, тиз генә эшләдем мин аны, шулай эшләп бәрдем. Менә шул эшем бар минем, каралы ул. Шундый каралы. Каралы булса да, анда әзрәк кенә арткы яктан барыбер яктылык килеп чыгадыр кебек үземә инде. Ну, андый эшләр булды.

Ну, мин аның белән артык булашмадым. Сәнгатьтәге нигилизм минем өчен ул халәт түгел. Нигилизмны, сәнгатьтә булса да, сәнгатьчә булса да, кабул итә алмыйм ничектер. Табигать шулайдыр инде минем. Шуңа күрә җырга багып егылмаганмындыр инде мин, татар җырына. Анда бит ничек кенә булса да, нинди генә булса да, барыбер алар очрашу көтеп шунда, нәрсәгә дә булса өметләнеп “шушы ак күлмәгем кәфен буладыр инде” дип җырласа да, ул бит әле аны җырлый. Ул бит әле өметләнә нәрсәгәдер, кайтуга өметләнә, герман җирендә яшел үлән булса да.

Ә: Ягъни соңгы циклыгыз күбрәк сагыну, җирсү, туган якны өмет итү, туган як белән кавышу фикерләренә күбрәк нигезләнгән дип әйтәсегез килә инде?

Р: Әйе инде... Сакаллы сабыйга әйләнгәч яшьне тотуы кыенракка әйләнәдер инде ул, күрәсең. Шуңа күрә анысы да бар. Бөтен яклап та бер җиргә килеп бөялгән нәрсәдер инде. Шул үзем әйткән поэзия дә, балачакны искә төшерүләр дә... Җырның бит аның бернинди очраклы гына сүзе дә юк аның. Казлар Донбасска очса да, алар бит шахтага эшкә очмыйлар. Ул бит аерылышу билгесе булып тора.

Менә шуңа күрә минем үземнең картиналарда да турыдан туры тема турында сөйләү юк. Ул иллюстрация түгел, алар минем ике төпле, өч төпле булырга мөмкин. Татар мәдәниятын аңлаган кеше аның өч төбен дә берьюлы күреп аңларга мөмкин. Татар кешесе булып та, көен тыңлаган кеше, көен аңлаган кеше аны сюжет ягыннан аңлап бетермәскә дә мөмкин, әмма дә ләкин ул аның төсләрен үзенчә кабул итә. Бернәрсә дә татар турында белмәгән кешенең гомумән картинаны композиция ягыннан төсле әсәр итеп кабул итәргә дә мөмкинчелеге бар. Шуңа күрә ике-өч төрле, шуңа һәркемгә көйләнгән кебегрәк үземчә инде...

Җирсү дип әйтсәм дә инде, бардыр инде анысы да. Ну, нишләтәм инде, сагынусыз булмый бит инде. Сагынырга кеше тиештер инде ул. Кемгәдер нәрсәдер булса әйтергә теләве бигрәк матур әйтелгән бит. Шуңа күрә аннан чыгып китеп булмый инде.

Ә: “Татар халык җырының сурәтен ясагыз әле, татар җырының бер образын күрсәтегез әле” дигәндә рәхәтләнеп сезнең әсәрләрне күрсәтергә мөмкин инде хәзер, минемчә. Сез бик зур эш башкардыгыз бу циклыгызны ясап. Менә ул күргәзмәгездә сез илһамланган ул татар халык җырлары, татар моңы яңгырыймы, куйдыгызмы аларны экспозициягыз вакытында?

Р: Куйдык! Ачылышта акапелла җырлары булды, аннан соң үзебезнең “Мирас” ансамбле килгән иде, җегетләр килгәннәр иде. Курай белән дә, акапелла да җырлап, Гөлҗамалны җырлады бер кызый матур иттереп. Аннары уйнадылар үзебезнең, ну, Арча көйләрсез булмый инде, ул якларсыз. Сарман буйларсыз берничек тә барып чыкмый ул, уйнадылар. Аннары кызлар күргәзмә барышында куйганнар иде: җыр агылып торды. Кайсы төшкә куйган булганнардыр аны – килеп керәсең, әкрен генә татар көе уйнап тора күргәзмәдә. Үзенчә бик уңышлы килеп чыккан аларның бу ...ләре. Аны инде кызлар үзләре тырышып эшләп куйганнар, үзләренчә бөтен нине җыеп алып, туплама ясап. Ну, әйбәт кабул иттеләр дип үземчә... Үземә дә күңелле булды инде шунда.

Ә: Иң мөһиме үзегезнең күңел булу. Күңелегез булуы бик яхшы.

Р: Алай гына түгел шул. Алай гына булса ул... Минем күңел булды да, шуның белән булыр иде. Үзебезнең татар җирендә үзеңне ятим итеп тоя башласаң да бер җүнле түгел бит инде ул. Шуңа күрә аякны аерып куеп басып шул темага күргәзмә ачу кирәк ул. Аны аңлаулары, аны кабул итүләре кирәк. Минем бит әле, үзегез әйткәнчә, эшләргә исәп бар әле һаман.

Ә: Алла боерса.

Р: Алла боерса, әйе.

Ә: Менә Алабугадагы ятимнәр йортын, балалар йортын телгә алдыгыз да, минем исемә сезнең бер рәсемегез төште. Ул да булса – портрет. Сез портретлар өлкәсендә бик эшләмисез, ләкин сезнең ике улыгыз Альберт белән Робертның кечкенә вакыттагы портретлары бар иде. Бик матур! Һәм, әлбәттә, хәләл җефетегез Әлфия Флюровнаның да матур гына кара төймә күзләрен үзегезнең иҗатыгызда чагылдырганны мин бик яхшы беләм. Башка портрет әсәрләрегез бармы?

Р: Бар иде, бар иде. Эшләп тә карадым. Бар иде, таралып та беттеләр инде. Аннары мин ул портрет мәсьәләсенә саграк карый башладым, әзрәк кенә дин тәгълиматлары колакка чалына башлагач, “әһә, менә бу мин белгән кеше миннән җан сорап килсә, мин нишләрмен” дигән. Шуңа күрә андыйны саграк кыйланып портретны... Минем бөтенесе дә, портретлар белән эшләрдә, күргәнегезчә, татар халык җырларында кызлар, җегетләр, әбиләр, бабайлар – бөтенесенең дә портретлары бар бит. Әмма дә ләкин алар җыелма образлар барысы да. Үзебезнең татар кызы икәне әллә каян, сез әйткәнчә, күренеп торсын.
Малайларның портретлары – ул үзенә күрә бертөрле романтика, балачакның романтикасын аларга тагып, үзем нәрсә уйлаган, шуларны... Кулларына өч литрлы банка белән балык, алтын балык тоттырып, шулай иттереп эшләгән эш анысы. Әлфия инде бер кочак мәтрүшкә белән шул, чиләктә җиләк белән дигәндәй.

Опять шул романтикага әйләнеп кайта инде портреты булса да, тегеләй булса да. Ну, үземнең портретны мин, конечно, бик яман итеп ясыйм. Мин үземне кем икәнемне беләм. Сезгә караганда күбрәк беләм. Шуңа күрә мин үземне бик яратып бетермим. Рәхәтләнеп үземнән үзем көлеп, шунда шаярып-нитеп эшлим. Минем сыңар күзле портретым да бар үземнең. Теге, Тукайның шигыре бар бит...

Ә: Күргәнем бар минем аны, күргәнем бар!

Р: “Һичкем дә юк, уй да мин” дигән. Шул сыңар күз белән нитеп утырган. Андый портретым да бар.

Ә: Портрет дигәндә, ул шарж гына бәлки? Бераз гына охшаган инде, шулай бит? Шарж тибындарак булган.

Р: Әйе инде.

Ә: Сөбеханалла. Үзегезгә шулай шаяру күзе белән карау – үзе бар осталык инде ул. Әйдәгез инде хәзер керамика өлкәсендәге эшчәнлегегез турында сөйләшик. Керамикада сез үзегезне ничек менә күрсәтә аласыз? Анда нинди хисләр белән эшлисез? Шул турыда кыскача әйтеп китегез әле.

Р: Ә менә монысы, бер яклап караганда, ул техник, технологик сәнгать төре булса, икенче яклап андагы ул пластик мөмкинлекләр чикләнмәгән. Балчык бит инде ничек бөгәсең, шулай бөгелә. Аны нинди төскә буйыйсың, шундыйны тота ул. Анда мин үземчә иң башлап эшләгән эшләр – халык сәнгатеннән ерак китмәдем инде мин. Каян чыккандыр, ул минем элек-электән, балачактан ук бар иде. Мин елга буенда йөргәндә... Төсле балчыклар чыга бит инде су аккан җирдә: агы да, кызылы да, аның шәмәхә чаклы төсләре бар иде. Шуларны җыеп алып кайтып, кечкенә чүлмәкләр ясап шунда, шуларны мунча мичендә яндырырга тырышып утырулар... Алар ярылып бетәдер иде инде шытыр-бытыр барысы да. Менә шуннан китте-китте, шул керамикага кереп киттем.

Бөтенесе минем борыңгы Болгар керамикасы юнәлешендә үземчә итеп эшләнгән эшләр алар. Аларның чын кыйммәте, үз кыйммәте дип әйтим, нидән гыйбарәт – мин анда алар белән буяу өстендә эксперименталь рәвештә күп эшләдем. Балчык өстендә чып-чын көмеш тергезү – ул көмеш белән капланган кебек булып тора, ул чын көмеш. Чын бакыр белән капларга мөмкинлеге бар аның. Әллә нинди мөмкинлекләре бар аның, керамиканың.
Монда бит тышта ул ... яктың, мичкә тыгып куйдың. Мичнең эчендә утырып булмый бит инде “менә болайрак чыгарга тиеш” дип. Анда бернишләп булмый. Ябып куйдың да, сигез сәгатьтән соң аны чыгарып кына карыйсың. Чыктымы, булдымы-булмадымы, шулай гына.
Аннары инде икенче юнәлеше бу эшнең – менә зур монументаль эшләр эшләнәдер иде элек. Алабугада балалар тудыру йортында бер панном бар иде зур гына. Аннары балалар бакчаларында фонтаннар бизәлгән иде – тутый кошлар белән халык сәнгате өлгесенә якын китереп эшләнгән эшләр инде. Аннары мәчет манарасын тышкы яктан йөзләгән плиткалар... Алар шул татар орнаменты кереп киткән инде. Ну, алары инде монументаль сәнгатькә керә.

Ә хәзергесе көндә менә музейда сакланган эшләр керамикасы – алар менә шул Болгар сәнгате темасында эшләнгән. Шул сакланып калган үрнәкләргә карап эшләнгәнрәк. Опять уже, мин әйткәнчә, бернинди дә турыдан туры күчерү юк. Күчерелми ул, ул турыда сүз дә булу мөмкин түгел. Сәнгать булгач, һәркемнең үзенең карашы булырга тиеш, үзенең пластик юнәлеше булырга тиеш. Шуңа күрә алар менә шуңа таянып эшләнгән эшләр дип әйтергә була.

Ә: Аерым гына бер керамика күргәзмәсе булганы бармы, югыйсә ул шушы рәсемнәр күргәзмәсендә куеламы сезнең керамика әсәрләрегез?

Р: Керамика әсәрләре, алар хәзер таралып та бетте инде. Исегездә булса, Алабугада теге зур китап магазины бар иде бит. Анда минем эшләрем бар иде зур-зур, озын-озын. Ике метрдан биегрәк керамик формалар. Алар инде кибет ябылгач каядыр таралып беткәннәр, мин аларны тапмадым да, күрмәдем дә. Төрле музейларда бит алар, тупланмаларда. Менә элек НКЦ бар иде Казанда – Милли Мәдәни Үзәк. Ул хәзер ябылды, анда хәзер Милли китапханә. Аларның фондлары кая киткәндер, белмим, анда минем күп эшләрем. Аннары менә бу үзебезнең Сынлы сәнгать музеенда, Татарстан дәүләт музеенда саклана торган эшләр. Менә үземнең азаккы күргәзмәгә менә шул Сәнгать музееннан чыгарып куйганнар иде минем анда сакланган эшләрне. Алар бик органик рәвештә кереп утырдылар шул нигә. Пластика ягыннан да, төс ягыннан да бик ерак китмәгәнмен икән.

Менә шулай иттереп бергә-бергә тупланган, җай чыккан чакта менә аларны шул күргәзмәне тулыландырыр өчен куярга була. Куярга кирәктер дип тә уйлыйм. Мөмкинлекләре, музейлар белән музейлар арасында хәзер алыш-биреш җайсызланды. Бер музейдан икенче музейга күчерү бик четерекле эш. Шуңа күрә аның белән бик басмаска тырышалар музейщиклар да, үзебез дә инде. Ә болай, туры килгәндә менә шулай эшләргә була.

Ә: Менә сез күргәзмәләр белән яки анда башка чакырулар белән чит илләргә дә чыктыгыз, аеруча Төркия һәм Кипр ягына чыктыгыз, төрек Кипры ягына чыктыгыз. Анда башка рәссамнар белән бергәләп эшләдегез. Анда да калдырып киттегез үзегезнең хезмәтләрегезне, үзегезнең әсәрләрегезне. Менә чит илләрдә йөргән вакытта яки башка рәссамнарны күргән вакытта сезгә аларның ниндидер хисләре яки аларның ниндидер бизәкләре йогынты ясыймы? Юкса сез аларның берсен дә кабул итмичә бары тик үз юлыгыз белән генә барасызмы? Йогынты бармы, тәэсир бармы дип сорыйм.

Р: Ул турыдан туры йогынты булмаса да, менә кеше күңеленә кергән әйбер, күренгән әйбернең кайсыдыр ягы белән йогынты ясавы бардыр дип уйлыйм, гәрчә үзем менә ул йогынтыга бер дә бирешмим дип уйласам да. Рәссамнар белән бик күпләр белән эшләдек анда. Төрле өлкәләрдән килгән. Башлыча барысы да төрки мәмләкәтләр инде, әмма шулай да алар бит инде төрле төбәкләрдә. Географик төбәк булса да. Әнә төрекмәннәр киләләр, аларның эшләреннән эсселек килеп торган кебек. Казакъларныкыннан инде дала исе килгән кебегрәк барыбер. Шул менә бер-береңә позитив яктан йогынты ясау өчен эшли торган рәссамнар бергә булсын, күрешсеннәр, күрсеннәр берсен берсе дип… Анык кына итеп йогынты ясадым мин или миңа йогынты ясадылар дип әйтү ул студент вакытта килешле, бик кирәк эш ул: төсен ала белү, курыкмыйча эшләү. Алар була торган хәл. Ә хәзерге вакытта, хәзерге безнең яшьтә инде ул булса да, бик сизелеп эшләнә торган эш түгелдер.

Ә: Чөнки төрки культура, төрки мәдәният, төрки бизәк, орнамент бик бай. Сез әйткәнчә, менә төрекмәннәрдән җылылык килсә, казакълардан дала исе килсә, татарлардан… Яки төрек культурасы, төрек мәдәнияты үзенең байлыгы белән аерылып тора. Минемчә, барыбер дә ниндидер турыдан туры йогынты булмаса да, барыбер хисләнү, илһамлану бардыр дип уйлыйм инде мин, анысы бардыр.

Инде әйдәгез менә хәзер шушы татар бизәге турында бер сөйләшеп алыйк әле. Менә татар орнаменты буенча бүгенге көндә шактый гына Казанда эшлиләр дип уйлыйм инде мин. Һәм шушы татар бизәген үзенә күрә бер шамаилләргә кертеп җибәрү, анда ниндидер дини каллиграфия ягына кертеп җибәрү, татар шамаиле дигән жанрны яңадан яңарту – ниндидер бер эше бара кебек тоела миңа. Аеруча шушы Нәҗип Нәккашләр, анда Рөстәм әфәнделәрнең эшләре минем күзгә ташлана. Сез бу өлкәдә эшчәнлек алып барасызмы һәм башкаларның эшләрен ничек итеп бәялисез?

Р: Менә бик гади сорау кебек тоелды да, әмма дә ләкин бу бик катлаулы. Татар сәнгатенең орнаментик сәнгате, ул бит инде күп гасырлы. Орнамент чигүдә дә бар, чүпләм сөлгедә дә бар, тәрәзә өлгесендә дә бар. Ат йөгәннәренең уелларына да бизәк сугыла. Менә ул төрлечә булырга мөмкин. Шуңа күрә аны кулланмыйм дип әйтү, татар сәнгатендә эшләгән кешеләр алай әйтсә дә, ул дөрес булмый. Аны кулланмыйча мөмкин түгел. Ул картинаны композиция рәвешендә төзи башлаудан ук кереп тә калырга мөмкин. Ул барыбер шул төсләр линиясы булсынмы, композиция булсынмы, барыбер анда бар ул, ансыз булмый.
Үзебезнең рәссамнарга кагылышлы: шамаил сәнгате бүгенгесе көндә яңадан торгызылып килүе күңелле ул. Ул элек тә бар иде инде, ул бервакытта да туктап тормады бугай инде. Совет заманында әзрәк шул идән астында гына эшләнгән эш булып, аны күргәзмә залына кую турында уйлау да юк иде инде. Ә бүгенгесе көндә ул якка бит инде кысылу юк. Осталар бар, осталар күп эшлиләр. Үзебезнең бит әле безнең каллиграфия өлкәсендә эшләгән яшь рәссамнарыбыз да бик матур-матур эшләгәннәр бар. Менә Төркиядә укып кайткан Гөлназ безнең бар, аннары Чаллыдан кызлар бар әле, шулкадәр матур камил эшләр эшлиләр.

Менә ул бит орнамент… Без аның хәзер генә сакраль ниләрен аңлап бетермичә эш итәбез. Гүзәл Фоатовна аңлатып бирә безгә: “Менә монысы аның күгәрчен, монысы аның карлыгач, монысы карчыга.” “Монда карчыга кайда икән” дип карап торасың. Әмма аның бөтен сакраль ниләре дә бар. Монысы алма, монысы… Аннан соң миңа итекчеләр дә аңлатканнар иде: менә арткы яктагы бу бизәк шайтан күзен чуалта торган… Әллә нәрсәләр уйлап чыгара, әллә нинди сакраль үзләренең әһәмиятләре бар икән ул орнаментның. Без генә аны хәзер бизәк кенә итеп кабул итәбез. Бизәк түгел ул, ә фәлсәфи бер дөнья күзаллау, шәрехләү алымы татар дөньясында. Татар сәнгатендә генә түгел, ул бит инде дөньялыктан чыккан, көндәлек тормыштан чыккан. Алар бит инде гамәли сәнгать әсәрләреннән безгә килеп ирешкәннәр барысы да. Хәзер генә без аны станковый сәнгатькә әйләндереп бетердек.

Ул бит чүлмәк тышындагы бизәкләр, сөлге башындагы бизәкләр барысы да, тәрәзә башындагы бизәкләр. Шуннан чыккан бит алар барысы да.

Ә: Әйе. Менә сезнең үзегезнең иҗатыгызда ислам диненең йогынтысы чагыламы? Дини темаларга мөрәҗәгать итәсезме?өзелә, нидер киселгән ахрысы
аңлашылмый

Р: Менә ул темага мин кереп-кереп чыккаладым. Ну, ул кадәр ислам кануннарында сәнгать әсәре ясау минем өчен, фигуралар ясарга тиеш түгел мин ул вакытта, аңлавымча. Ә минем фигуратив адәм сурәтләре кергәч мин аны куркыбрак эшлим. Әмма ләкин Кыйссаи Йосыфка ничә мәртәбә кереп чыкканым булды, ул бит инде динирәк саналса да. Аны орнаментик яктан гына эшләргә буладыр дип уйлыйм. Аларның рухларын рәнҗетмәс өчен. Ул бит ислам тәгълиматларын безнең белеп бетерү дә чамалырак инде. Без бит пионер-комсомоллар. Шулай да, үземнең эчке тоемлау белән анда берсенең дә җанына тимичә генә, матур гына кереп-кереп чыгарга шул график нидә… Төсләр дә кертмичә генә, график эшләрдә менә шул дини хезмәтләргә кереп-кереп чыккалаганым бар. Ул әсәрләр бар. Бик ошаган иде инде шул Кыйссаи Йосыф. Йосыфның маҗаралары, Зөләйханың мәхәббәте, шәркый дөньяның шәһәрләре – шундыйрак уйлап чыгарылган күбрәк эшләр инде.

Ә: Барыбер дә авыл сурәтләре булганда, мәчет манарасы, айлары, һилаллары – бөтенсе барыбер бар инде. Ягъни татар дөньясын дини тематикадан да аерып булмаганы аңлашыла. Турыдан туры иҗат итмәсәгез дә, ул әйберләр дә бардыр. Инде хәзер…

Р: Эшләремдә… Менә бүлдерәм инде, гафу итегез. Эшләремдә, искә алган булсагыз, айсыз эш юк дияргә дә була. Манарасы чыгып тормаса да, аның ае агач башында эленеп тора. Шул агач башында эленеп торган айның янында Җидегән йолдызы булыр. Ул татарның бит инде Казык йолдызы белән Җидегән йолдызы ул бит инде җырларга кергән, бөтен нәрсәгә кергән. Ислам дөньясының без бер кыйпылчыгы икән, менә мин шуның белән булса да бәйләп барам.

Ә: Мин дә шуны әйтергә теләгән идем инде. Ул кыйпылчык сездә һәрвакыт бар. Менә, үзегез элеп куйган ярым аймы ул, тулы аймы – алар бөтенесе иҗатыгызда күренеп тора. Мин Төркиягә баргач... Искешәһәр дигән шәһәрдә күп татарлар яши инде. Һәм шунда “Утын пазары (Утын базары)” дигән бер мәхәллә бар. Ул мәхәлләдә Казан татар мәркәзе, Казан татар йорты, музее бар. Һәм барып күргәч тә үзебезнең өйгә кайткан кебек тоелды, чөнки авыл баласы… Тәрәзә пәрдәләрен, андагы өй түрләрен күргәннән соң, үзебезнең сәкеләрне күргәннән соң гел үзебезнең өйгә кайткан кебек тоелды, балачакка кайткан кебек тоелды. Миңа шунда ук әйттеләр: “Моны Рабис әфәнде Сәләхов белән хатыны Әлфия ханым эшләделәр, бизәделәр. Шуңа күрә без бик горурланабыз бу музеебыз белән,” – дип андагы татар диаспорасы вәкилләре бик горурланып сөйләгәннәр иде. Сез башка җирләрдә дә шушындый бизәү эшләре алып бардыгызмы? Татар йортын яки татар мәдәниятын күрсәтә торган шундый дизайн, бизәү эшләре алып барганыгыз турында да бераз сөйләсәгез иде.

Р: Андый эшләр дә күп булды. Бөтен җирдә дә ансыз эшләп булмый. Ул музей эшләре бөтен җирдә дә татар дөньясының бер кыйпылчыгы, бер чагылышы булып торырга тиеш иде минемчә инде. Ул Топкапы музее булсын Истанбулдагы, Татар йорты бар анда. Анда да шул үзебезнең татар яшәешенең, фәлсәфәсенең хотя бы кисәкләрен булса да кертеп, татар дөньясының киңлеген, тирәнлеген, тарихи тирәнлеген күрсәтергә тырышып эшләдек инде анда да. Әмма дә ләкин менә шушы, үзебез әйткәнчә, матур татар сәнгатенең күп төслелеге, рухи сынмаслыгы, оптимистик рухта эшләнгән бөтен сәнгать әсәрләре дә татар халкының. Шуңа күрә менә шуны кертергә тырышып эшләгән эшләр күп булды инде ул.
Арча артындагы музей да, Арча районында тагы менә күптән түгел генә әле… Менә Галиәсгар Камалның туган авылы Сикертәндә музей эшләдек. Анда бер шундый хәлле татар җанлы абзый колхоз башында, колхоз рәисе инде ул. Колхоз түгел инде ул хәзер, хуҗалык. Ул чакырып китерде. Аерым бина төзеп куйган. Галиәсгар Камал музеен шулай иттереп эшләдек. Аның бер ягында татар өе, бер ягында инде менә шул Галиәсгар Камалның театр өлкәсендәге хезмәтләре куелган. Әмма ләкин бөтен җирдә менә шул татар рухы: бөтен җирдә дә челтәрләр эленеп тора, тәрәзәгә пәрдәләр эленгән. Үзебезнең оптимистик рухтагы татар сәнгате бөтен җирдә булырга тиеш дип теләгән эш инде.
Менә теге Арча музее инде анда өч катлы бит инде, Арчаның яңа музее. Ул Казан арты музее дип атала. Анда да шул килеп кергәндә анда инде музейны ничек эшләргә икәнен глава белеп торган инде. Аның утыз өч үтүге бар иде, мамонт теше, чабата түр башында эленеп тора инде. Шуны әйтте: “Менә безнең монда экспонатлар зря күп, әйдә эшлә музей.” “Ярар, эшләрбез,” – мин әйтәм. Шулай иттереп тотынып кереп киттек инде без аңа тарихыннан башлап. Көндез төзүче булып эшлидер идек, штукатур булып, аннары кичкә җиткәч, администрациядән хезмәткәрләр бушагач, чыгып китәдер идек. “Әйдәгез районга чыгабыз” дип, көн саен авылга барып. “Сез белгән әбиләрегезгә алып керегез, сез аны сөйләндерегез, үзегезгә ошаган әйберне сорагыз, мин калган җирләрен караштыра торырмын,” – дип… Алар инде үзләренең элеп куйган әйберләрен берсе дә бирми, әмма ләкин анда аларда әйберләр күп була торган иде. “Менә монысы кирәкми, монысы кирәкми, монысын ал” дигәч, менә мин иң кирәклеләрен шуннан җыеп алып кайткан идем инде анда. Шулкадәр матур бизәкле музей килеп чыкты ул. Шундый татар рухлы. Бөтен нәрсә шул авылдан, бөтен экспонатлар җыеп алынды.

Гомумән Казан артында инде Балтач якларына барып чыктык, шул якларда җыеп алып кайткан андый ниләр күп булды инде. Үзебезнең Алабуга музейларында булсын, анда да әзрәк кенә кертергә тырыштык инде тарих музейларында. Мөмкинчелек булган җирдә.
Бер нием калды инде Алабугада эшләнмичә. Безнең бит инде Таҗи Гыйззәт шул яктан. Ул бит инде Әгерҗе районында туган, Алабугада кеше була башлаган, беренче театры шунда эшләнгән. Менә шунда “бер театр музее ясыйк” дип күпме омтылып йөрдем, так и эшләп чыгара алмадым, шул калды.

Ә шулай иттереп бөтен җирдә шул бизәкләр эшләнгән эшләр калды инде. Ул дизайн мәсьәләсе дә, без аны Чаллыда Художественный фондта эшләгәндә үк кертә башлаган идек инде әкренләп-әкренләп кенә. Ансыз булмый инде, дөньяны тоемлау шул бизәкләр аша бара. Ансыз мин бернәрсә дә эшли алмыйм бит инде. Мин уйлыйм икән, шул килеп чыга ул, әллә нәрсә генә төшереп утырсам да.

Ә: Ягъни сез дөньяга рәссам күзе белән караганга күрә бу матурлыкны тоясыз. Әйтик, кемдер чүп дип аяк очы белән тибеп очырган кыйпылчыктан сез борынгы заманнан чүлмәк кыйпылчыгы икәнен табып алып аннан рухланып китәргә мөмкин булган бер шәхес. Мин сезне Алабугадагы хезмәтләрегездән дә бик яхшы таныйм. Сез Алабуганың бик күп музеен, хәтта музей йортларының бөтенесен диярлек эшләп чыктыгыз. Сезнең кул тимәгән Алабугада бер музей да калмады кебек тоела миңа. Хәтта безнең институтның үзәгендә дә эшләгәнегезне бик яхшы хәтерлим. Бу хезмәтләрегез өчен бик зур рәхмәт.
Инде менә Алабугада сезнең белән бергә эшләгән бер уртак эшебез бар иде, бәлки үзегез оныткансыздыр да инде. Безнең Алабугада яшәп шунда вафат иткән кырымтатар шагыйре һәм галиме Кәрим Җаманаклы бар иде.

Р: Әйе.

Ә: Кәрим Җаманаклының әсәрләрен, аның мирасын шушы иске дәфтәрләрне эзләп табып, кечкенә генә бер “Әсәрләр” дигән китабын бастырдык. Һәм сезгә мин мөрәҗәгать иткән идем инде “китапның тышлыгын сез ясагыз әле, сез бизәгез әле” дип.

Р: Бар ул китап.

Ә: Әлбәттә, безнең ул вакытта бик мөмкинлекләребез дә күп түгел иде. Төсле итеп бастырып чыгару да яки китапны да бик сыйфатлы итеп чыгару мөмкинлеге булмады. Ләкин мин барыбер шушы уртак эшебез белән бик горурланам, Рабис әфәнде. Миннән башка тагын кайсы китапларга сез үзегезнең бизәгегезне куйдыгыз, бизәдегез?

Р: Анык кына итеп хәзер әйтә алмыйм да инде. Җаманаклыныкы, анысы исемдә. Безнең аннан тагы “Халык педагогикасы” тышлыгын да эшләгән булды, төсле, Рифкать әфәнделәр белән. Анысы да исемдә.

Ә: Әйе-әйе.

Р: Аннары Ясавиевның… Ә болай аерым эшләгәннәре исемдә дә түгел. Бик күп түгел алар.

Ә: Инде әйдәгез хәзер сезнең иҗтимагый эшчәнлегегез турында сөйләшик. Менә сез Россия рәссамнар берлегенең әгъзасы, шулай бит?

Р: Әйе.

Ә: Һәм Татарстан Рәссамнар берлеге бар бит инде. Анда да сез җаваплы эшләр алып барасыз. Шушы берлекләр турында, ул берлекләрнең эшчәнлеге турында кыскача гына әйтеп китә аласызмы?

Р: Әйе. Менә бүгенгесе көндә инде ул безнең Татарстан Рәссамнары берлеге безнең Россия Рәссамнары берлегенең бер региональ бүлеге булып тора. Ник дигәндә, без Рәсәй күләмендә этнокультура җирлегеннән татар сәнгате бервакытта да төшмәскә тиеш дигән тәгълимат белән эшлибез. Кайда булса да, татарлар булырга тиеш, күренергә тиеш, калырга тиеш. Кузбасста булсын, Донбасста булсын – безгә барыбер. Анда да яшәгән татарларыбыз бар. Алар да карап тора, күреп торалар. Мәскәү булсын, Петербург булсын – бөтен җирдә безнең татарларыбыз булырга тиеш.

Менә шуңа күрә без бу этнокультура җирлегеннән төшәргә тиеш түгел. Шуңа күрә без бу үзебезнең Рәсәй Рәссамнары берлегенең Казандагы Татарстан бүлеген чын-чынлап алып барабыз. Мин анда рәиснең беренче урынбасары. Рәисе – Крылов Анатолий Валентинович. Бу җирлектәге эшнең мин рәиснең беренче урынбасары күргәзмәләр буенча җаваплы бәндә. Шуңа күрә бөтен республика, республика читендәге төбәкләр, татарлар булган төбәкләрдә булган күргәзмәләр – барысы да минем өстә. Җыештырып илтү, алып кайту, әсәрләрен туплау – шул эшләр минем өстә бүгенгесе көндә. Инде икенче рәис китте. Биш ел срок белән берсе белән эшләдек, хәзер инде икенчесе белән ике ел.
Ну, җәмәгать эше – ул майлы калҗа түгел инде. Ул андый булса, безгә калмаган да булыр иде ул. Шуңа күрә эшләргә тур килә. Эшлибез, бер авырлыгы да юк. Менә безнең иң җаваплы дип үземчә санаган безнең төп татар төбәкләребез бар бит инде. Ульяновск булсын, анда күп татарлар бит инде. Әнә Башкортстанда безнең татарлар күп. Алар белән һәрдаим без элемтәдә. Уртак эшләр эшләп торабыз, уртак күргәзмәләр ясап торабыз.
Менә былтыр гына булды безнең Болгарда, “Болгар риваятьләре” дигән симпозиум ясадым. Анда килделәр Чуашстаннан, милли рәссам Праскавити, ишетеп тә белсездер – ул бик милли чуаш рәссамы. Башкортстаннан рәссамнарны җыйдык үзебезнең, Чаллыдан, Казаннан. Татар җанлы рәссамнар, менә шушы Болгар темасында эшләгән рәссамнарны җыеп, менә шундый Мәүлид бәйрәменә багышлап шундый бер ни эшләдек без, проект булды. Әйбәт кенә булды, үзебезнең Шәймиев Минтимер Шәрипович килгән иде анда. ... тән кешеләр күп иде. Шулай матур гына шундый бер күргәзмә эшләдек. Без аны дини темага гына багышламасак та, менә шул бәйрәмгә бәйләп эшләдек, Мәүлид бәйрәменә бәйләп. “Болгар риваятьләре.” Мөмкинлек булса, тагын эшләргә исәп бар менә. Тагын чит төбәкләрдән рәссамнарны җыеп шушы темада утырган. Үзебезнең татар тарихын, тирәнлеген күрсәтергә тырышу проектка салынган инде аның төп тәгълиматлары булып. Үзебезнең татарның тарихы бик тирәннән, бик борыңгыдан, без аны истә тотабыз, беләбез, кулланабыз дигәнрәк тәгълимат белән эшләнгән шундый бер симпозиум булды.
Аннары бит инде Алабугада ничә ел, бер егерме-егерме биш ел бит инде хәзер шул этник рәвештә алып барылган симпозиум. Ул һаман да бар әле. Алар бар. Аннары районнарда, төрле районнарда, без алар белән элемтәгә чыгып торабыз, алар килеп сорыйлар: “Менә күргәзмә ясарга кирәк иде, ярдәм итә алмассызмы?” “Килеп алсагыз, эшләп бирәбез,” – менә шулай иттереп эшләп барабыз. Чит төбәкләргә инде алып чыгу мәсьәләсе безнең, транспорт мәсьәләсе безнең бит инде – дәүләт тарафыннан ярдәм. Иҗтимагый берләшмә безнең. Каралмаган булса, үз акчабыз белән чыгарабыз инде, шул күргәзмәләр йөртәбез төбәкара. Ераккарак булса инде. Бик еракларга китеп тә булмый инде. Төмәндә ясадык, Ростов Донга чаклы барып җиттек шушы Рәссамнар берлеге белән, Татарстан рәссамнары алмаш күргәзмәләр ясап. Тольяттида, Самарада, күп инде, эшләп торабыз ул якка.
Менә шушы үзебезнең Рәсәй җирлегендәге татарлыкны без бетерергә тиеш түгел. Бетсәк, анда яңадан керә алмыйбыз без анда, безнең көчебез дә җитмәс, дәртебез дә җитмәс, кешебез дә җитмәстер дип уйлыйм. Шуңа күрә төшмәү безнең төп мәсьәлә.

Ә: Алайса менә хәзер шушы күргәзмәләрдә яки шушы чыгып башка җирләрдә оештырган үзегезнең чараларыгызда аеруча кемнәр актив катнаша? Сезнең күз алдыгызда татар җанлы булган рәссамнарның да берничәсенең исемен яки хезмәтләрен атап китә аласызмы?

Р: О, нишләп атамасын инде, алар бит минем хезмәттәшләрем. Алар, төрекчә әйтсәк, аркадашлар бит алар. Арка-арка терәп торабыз. Менә без аны ерактан алып китик инде алай булгачтын, Башкортстан якларыннан. Ишимбайда Рафаил Кадыров, бик талантлы рәссам үзебезнең, татар җанлы шундый, татар тарихын белә торган, дога укый торган малай. Аннары Уфадагылары уже китте безнең Вәгыйз Шәйхетдинов. Ә болайга таба килә башласак, безнең Чаллыда бит инде үзебезнең Чаллы рәссамнары безнең Мәдъяр Хазиев, Хәмзә Шәрипов. Үзебезнең Казанга килгәндә инде, татар темасында эшли торган Булат Гыйлфанов безнең бар бит инде. Аннары соң хәзер олы яшьтә инде Рифкать абый Вахитов.

Рәссамнарыбыз гаять күп, менә шуларга таянып теманы өстерәп чыгарга була. Бүгенгесе күргәзмә өлкәсендә эшләү авыр. Кайсы яклап күбрәк эшләнә – сату ягы булмасмы дигәнрәк уклон белән эшләнә, менә шундыйрак максат барыбер астына салына. Шуңа күрә тематик яктан зур күләмле, күп фигуралы, аны кухняга элеп булмый торган эшләр ясаучылар сирәгәйде. Алар музейда гына булуы мөмкин, күргәзмә залларында гына булуы мөмкин. Аларның практик кулланышы чикләнгән, чөнки аларның күләме дә зур булырга мөмкин, аларның темасы да авыр булырга мөмкин, көн саен күреп, көн саен нитеп карый торган. Бизәк кенә түгел ул тематик яктан. Шуңа күрә менә шундый рәсемнәрне табу, алар белән эшләү бүгенгесе көндә – иң зур мәсьәләләрнең берсе. Алар әзәя бара.

Яшьләр булыр инде, алары да бар. Талантлы яшьләребез зря күп безнең, үзебезнең Казанда да бар, Чаллыда да бар. Шуңа күрә безнең берлекнең икенче эше – яшьләр белән эшләү, яшьләрне үстерү, читкә җибәрмәү, үзебезнең шул мөхиттә тәрбияләү, рәсемнәр чыксын дип эшләү, яшьләрне үзебезнең арттан… Безнең арттан кеше дә килмәсә, безнең бүгенгесе көндә эшләгән эшебезнең мәгънәсе нидән гыйбарәт, бернәрсә дә юк бит инде аның, безнең арттан укучылар килмәгәч. Әнә анысы да бар, шуны да карап эшлибез инде. Училищедагы яшь рәссамнарны үзебезнең арттан тартып китереп, аларга тема күрсәтеп, бергә эшләп, бергә күргәзмәләр ясап, менә анысы җитди мәсьәлә, анысын да эшләп барабыз инде.

Олы яшьтәге рәссамнар менә атап үткәннәре инде. Аннан районнарда бар әле безнең, аерым-аерым рәссамнар да бар. Алар да эшләп торалар. Особенно безнең әнә Бөгелмә ягында алар бар, Әлмәттә рәссамнарыбыз бар. Эшләп торалар, Аллага шөкер. Таянырлык кешеләребез бар.

Әле бит анда гына түгел, чит төбәкләрдә яшәүче рәссамнар да бар безнең үзебезнең. Ульяновскида да бар, Санкт-Петербургта күпләр, Мәскәүдә күпләр. Бар, Аллага шөкер! Рәссамнарыбыз бар. Тема җыйганда табабыз рәссамнарны.

Ә: Менә остаз мәсьәләсен күтәрдегез. Чынлап та остаз һәм остаханә мәсьәләсе бик әһәмиятле. Бик дөрес фикер әйттегез: “Үзебезнең артыбыздан яшь буынны тәрбияләмәсәк, бездән ни файда?” – дидегез. Бу юнәлештә Казанда, Татарстанда гомумән эш алып барыламы? Татар баласы татар рухлы рәсем ясарга, сынлы сәнгатькә яки мәдәниятына, киң алганда, мөмкинлекләр бармы? Татар халкы үз рәссамын җитештерә аламы үз төбәгендә?

Р: Бик четерекле мәсьәлә. Безнең бөтен уку, мәгариф системасы көйләнгән бит инде Рәсәй стандартына кертелгән хәзер. Шуңа күрә мөхит тоту, мөхиттә тәрбияләү яшь буынны – бик катлаулы мәсьәлә. Әмма да ләкин менә шул нидә укып чыкканнан соң менә аны уку программасына аны кертү мөмкин түгелдер дип әйтергә дә була. Аларның стандартлары бар, алар шул эшләрен эшләргә, шуларны күрсәтеп, шуның белән диплом алып чыгарга тиешләр. Әмма ләкин күргәзмә өчен аерым эшләр эшләргә була. Андыйлар бар, аны эшләп барабыз, яшьләр белән эшләп. Шуңа күрә һәркемнең үзенең артыннан барган, һәрдаим булмаса да, үзенә якын укучылары бар икән, менә аның өмете бар, ул рәссамда. Әмма ләкин система рәвешендә бүгенгесе көндә рәсем мәктәбеннән алып рәсем институтына кадәр укып чыгарга, безнең өзлексез рәвештә алып барырлык мәгариф системасы, сәнгать системасы юк. Ник дигәндә, училищелардан соң безнең институт юк. Культура институтында, анда компьютерда рәсем төшерергә өйрәтәләр, әмма ләкин аны бит әле…
Менә мин ничә ел инде тукып киләм (һаман вакыты килмәгәндер, ишеткән кеше юк): рәсемне бит аны литераторны ниткән кебек, әдәбиятчыны укыткан кебек, аны бит укытып өйрәтергә кирәк, ул тарихын белергә тиеш. Менә шул телдә тарихны тыңлап карарга тиеш. Аның чагылышы нинди, аның әйтелеше нинди, тәме нинди – менә шуны белеп үсмәгән рәссам чын рәвешендә милли рәссам була аламы? Рәсем төшерү турында сүз түгел, рәсем төшерү – ул кәсеп. Рәссам – икенче ул, фәлсәфи яктан җитешле, шул мәдәниятны аңлаган, шул мәдәниятка кереп, эчендә йөзгән кеше, күп кырлы, зыялы адәм генә рәссам булып чыга ала, чын милли рәссам булып чыга. Андыйлар, минемчә, күп булмас инде. Әмма ләкин менә анда, училищеда булмаса да, һәркем аерым үзенең менә шул остазлык белән алып чыгарга мөмкинчелек бар. Һәр рәссамның үзенең барыбер якын кешеләре бар. Аның сүзенә колак салган, аңардан киңәш сорап эшләгән рәсемнәр минеке дә бар, алар Хәмзәнеке дә бар. Бар андыйлар. Менә шуңа өмет итеп яшәп ятабыз.

Ә: Шулай. Бик дөрес әйттегез. Мисал өчен, сезнең әсәрлерегезгә карап та: “И, матур рәсем, чәчәге бар, сары яфрагы бар, тегендә агачка ай элеп куйган,” – дип карап утыру белән, әйтик, шул ук Кыйссаи Йосыфның эчтәчлеген белгән, Сәйф Сарайның әсәрен укыган, аның телен аңлаган, Тукайны яттан белгән яшьләр рәсем сәнгатенә килсәләр дә, аларның илһам чишмәсе бик сай булыр кебек тоела миңа. Сез әйткән сүз бик дөрес, татар рәссамы әле ул рәсем сәнгате тарихын гына түгел, ә бәлки татар әдәбиятын, татар теленең үзенчәлекләрен, татар мелодиясын, моңын да белеп үсмәсә, минемчә, барыбер дә бер кимчелек булыр иде инде. Ләкин сезнең сүзләрне тыңлаганнан соң: “Безнең үзебезнең шәкертләребез бар, үзебезнең артыбыздан килүче аз да булса шәхесләребез бар,” – дигәч, ул бик куанычлы хәл, мин моның өчен бик шатландым, Рабис әфәнде. Сезгә алга таба да уңышлар телим. Яңадан яңа күргәзмәләрегезне күрәсебез килә. Иҗат чишмәгез саекмасын. Сезне дәртләндереп, илһамландырып торучы якыннарыгыз, дусларыгыз, туган ягыгыз, туган төбәгегез, татар моңы, татар көе сезне гел ташламасын. Гел шушылай елмаеп, күңелле рухлы әсәрләр генә языгыз. Сезнең иҗатыгыздан һәрвакыт шушындый илһам, ярату, сагыну, татар моңы, татар көе сирпелеп торсын. “Сибелә чәчем” кебек җырлап торсын әсәрләрегез. Мин сезгә сәламәтлек һәм иҗат уңышлары телим. Рәхмәт килүегезгә, безнең чакыруыбызны кабул итеп бүгенге әңгәмәне үткәрүебезгә.

Р: Мәдәният белән кызыксынган, аны сагынып, аңлап, көтеп алган бөтен тыңлаучыларга да исәнлек-саулык булсын. Шушы үзебезнең телдә мөгамәлә корып, аңлашып, сөйләшеп, үзебезнең сәнгать турында сөйләшәбез икән, әле безнең өмет бар әле. Шуңа күрә ул булсын, барсын. Тыңлаучы булганда сөйләүче булыр. Караучы булганда эшләүче дә булыр күрсәтергә. Шул әйтәсе килгән сүзем.

Ә: Бик зур рәхмәт, исән-сау булыгыз, рәхмәт яусын!

Р: Исән-сау булыгыз, әһә, исән-сау булыгыз.