З: Хәерле көн, хөрмәтле тыңлаучыларыбыз! Безнең бүгенге кунагыбыз - Татарстан фәннәр академиясе Шиһабедтин Мәрҗәни исемендәге тарих институтының өлкән фәнни хезмәткәре, фәлсәфә фәннәре кандидаты Айдар Гарифетдин улы Хәйретдинов. Айдар әфәнде, исәнмесез! Хуш килдегез!

АХ:Исәнмесез, Зөлфинә ханым, хуш булдык.

З: Чакырыубызны кабул итеп килүегез өчен рәхмәтләребезне белдерәбез. Бүгенге әңгәмәбез татар халкының тарихында, мәдәниятендә, көндәлек тормышында Ислам диненең урыны, милли һәм җирле үзенчәлекләре, татар дини галимнәре турында булачак. Айдар әфәнде бу өлкәдә шактый тирән эзләнүләр алып баручы галим, күпсанлы хезмәтләр авторы. Айдар әфәнде, кыскача гына булса да башта үзегез турында, гыйльми эшчәнлек алып барган өлкәләрегез турында әйтеп китсәгез иде.

АХ: Минем фәнни эшчәнлегем 1994 елда университетның Татар филологиясе бүлеген тамәмлап чыккач башланды. Шул ук елны Галимҗан Ибраһимов исемендәге тел, әдәбият һәм тарих институтына аспирантурага кердем (бик могҗизалы рәвештә), һәм шул ук елны минем темам сайланды. Бердән-бер калган тема иде ул, мине көтеп торган, чөнки мин соңгарак калып кердем. Ул тема Муса Бигиев булып чыкты һәм менә туксан дүртенче елдан егерме дүртенче елга кадәр мин шулай ук мавыгып әлеге тема белән шөгыльләнәм. 2004 елда кандидатлык диссертациясен якладым, ул да минем Муса Җаруллаһ улы Бигиев мирасы буенча эшләнгән иде. Менә төп фәнни хезмәтем шушыннан гыйбрәт. Эшемнән бик разыймын, бу эшне мин яратып эшлим һәм тәкъдиремдә язылган бер хезмәт дип кабул итәм.

З: Муса Бигиев турында безнең әле әңгәмәбездә сүз булачак. Башта шул турында сөйләшәсебез килә. Менә 2022 елда Татарстанда, Мәскәүдә бик зурлап Идел-буе Болгар дәүләтенең рәсми рәвештә Ислам динен кабул итүенең 1100 еллыгы билгеләп үтелде. Сезнең фикерегезчә, Ислам диненең халкыбыз тарихында, бүгенге халәтендә роле нинди, никадәр? Сез ничек уйлыйсыз, Айдар әфәнде?

АХ: Бу бик катлаулы сорау, чөнки монда чынбарлыкка таянып та сүз йөретеп була, бераз идеальләштереп, хыялларга таянып та сүз йөретеп була. Мәсәлән, хыялымда мин Ислам динен болаерак итеп күрер идем, дип әйтер идем, ә чынбарлыкта ул бераз башкача. Әмма hәрхәлдә чынбарлык белән эш итәбез, шуның шартларында яшибез, шуңа күрә мин чынбарлыктан чыгып җавап бирергә тырышырмын, гәрчә бу сорауга җавап бирү, мин кабатлап әйтәм, катлаулы әйбер, бик тирән сорау бу. Ислам динен, без белеүебезчә, безнең борынгы бабаларабыз Болгар дәүләт дәверендә үк, әле Ибн Фадлан илчелеге килгәнче үк, ягъни, Багдад илчелеге килгәнче үк кабул иткән булганнар. Болгар дәүләтендә яшәгән халык, болгарлар дип әйтим (әмма анда болгарлар гына булмаган), табигый, шул дәүләтнең бертөркем халкы Ислам динен шул заманнан бирле кабул итеп, әле озак еллар, бәлки гасырлар давамында Ислам динен кабул итмәгән даирә эчендә яшәгән алар. Әмма замандашыбыз булган бер төрек галименең (Мәхмәт бей Бермес? турында сүз бара) әйткән сүзе күңелемә уелып калды. Ул әйтә: “922 елда Ислам динен кабул итеп, ике йөз елдан соң үзләреннән әүвәл Ислам диненнән калган халыкларны дингә өйрәтерлек дәрәҗәгә ирешкән халыкны күзаллыйсызмы сез?!”- ди. Менә ул шушы безнең борынгы бабаларыбыз булып чыга. Шуңа күрә безнең бабаларыбыз өчен бу бик зур мәдәни, цивилизацион адым булган. Ул заманда Ислам тарихының бер-ике гасыр үткәннән соң интеллектуаль чигенеше башлана, кызганычка каршы Исламның цивилизацион потенциалы дип әйтәбез, ягъни мәдәни куәте Ислам диненә салынган мөмкинлекләр алар шыталар, әмма чәчәк ата алмыйлар. Чөнки шул ук Ислам дөньясында тискәре процесслар башланып, әнә шул интеллектуаль чигенеш, рухи чигенеш башлана. Ислам дине үзенең мөмкинлекләрен күрсәтү генә түгел, ул мөмкинлекләр бөтенләй харап ителә һәм Ислам дөньясының, шул исәптән безнең бабаларыбызның да, татарларның да менә шундый артка тәгәрәве башлана. Ул тәгәри-тәгәри шушы көннәргә килеп җитә. Хәзерге вакытны әйтмим әле, мәсәлән, әйтик, XIX гасыр башын. Менә шул заманнан башлап динне ачыктан-ачык Ислам дөньясы колонизациясе башлана: мөселман илләрен ят дәүләтләр, Европа дәүләтләре басып ала башлыйлар. XVI гасырдан башлап безнең бу җирлектә дә шул ук хәлләр күзәтелә. Катлаулы мәсьәлә, кабатлап әйтәм.

З: - Ислам дине үз тарихында татар халкын халык буларак саклап калуда ярдәм итә алган - минем әйтергә теләгән фикерем шул турыда иде.

АХ: Менә анысы кызык. Чөнки Ислам дине никадәр йомылса да, никадәр катып калса да, шул катып калуы белән дә ул татарларны мөстәкыйль, рухи дөньялы, мөстәкыйль фикерле бер халык итеп саклап кала алган. Бу консервация дип әйтик. Мәсәлән, моннан 100 ел элеккеге хәлне күз алдына китерсәк, ул вакытта татар халкы милләт буларак, этнос буларак шактый бердәм булган, ассимиляция процесслары ул кадәр көчле булмаган, бөтенләй юк диярлек дәрәҗәсендә булган. Шуңа күрә бу йөздә, әлбәттә, Ислам дине моннан 100 ел элек әле безнең халыкны саклап калуга бик зур, зур гына дип әйтмим, хәлиткеч фактор булган ул.

З: hәм көчләп чукындыру процессына каршы торганда да мөселман галимнәренең роле булгандыр, дип уйлым.

АХ: Әйе, анысы да табигый, чөнки халык дингә, менә, сулышы кысылган кеше hавага ничек мохтаҗлык кичерә әйеме, йотлыгып-йотлыгып сулыш алырга тели ул, безнең халык өчен Ислам дине ул шушы халык булып калуының, кеше булып калуының шуның бер чарасы булган. Шундый ук вазыйфа башкарган. Ә инде менә соңгы 100 елдагы хәлләрне алсак, монда инде Ислам динен, без беләбез, тамырыннан диярлек, халкыбыз тормышыннан куптарып атканнар иде, ә менә инде хәзер Ислам дине кайтты дип әйтәбез, әмма аның кайтыуы, моңа әле бәя бирергә кирәк. Бер яктан безнең, мәсәлән, мәчетләребездә вәгәзьләр урысча сөйләнә, хәтта мәҗлесләрдә мин күрәм, яшь имамнар килә, алар татарча сөйләшмиләр. Мәҗлесне татарлар үткәрә, Коръән ашлары, фәләннәр, ә килгән имам урысча сөйли анда. Шундый күңелсез вакыйгалар да бар. Бер уйлаганда ислам дине бар кебек, икенче яктан аптырап каласың инде, шушылай булырга тиеш микән ул, дип. Алар әйтә ул: “Юк, ислам динендә милләт фәлән дигән нәрсә юк, безгә урысча да ярый”. Әйе шулай, әмма Аллаһы Тәгалә бит халыкларны милләтләр, төрле калымнар итеп яраткан, төрле телләр биргән. Анысы да бар. Миллилекне, бер этнос булуны җиңел генә сызып атарга ярамый Ислам исеменнән, ул Коръәнгә, Аллаһка каршы, бару була ул. Мин инде бик вак мәсьәләгә күчәм. Син үзең башта татар телен өйрән, татар халкы белән эш итәсең икән әйеме, син бит үзең дә татар, бәлки. Ярый ул урыс кешеләре Ислам динен кабул итеп, урыслар өчен мәҗлесләр үткәрсәләр, мәсәлән, ул гадәтләр аларга күчсә, рәхим итеп үз туган телендә сөйләшсеннәр. Ә безнекеләр инде, әз генә иҗтиһад кылып, үзеңнең, син билгеле бер сәбәпләр аркылы балачагыңда үзләштерелмәгән телне өйрән... Андый муллалар да бар, без беләбез аларны, бик югары дәрәҗәле дин әһелләре дә бар, телебезне белмичә барыбер тырышып-тырышып өйрәнәләр, чөнки ихтирам итәләр. Менә болары Аллаhка якынрак кешеләр, дип аңлыйм мин. Ә инде мәчетләргә татарчаны белмәгән кешеләр килә дип, Европада гомер-гомергә, мәсәлән, яки шул ул православ чиркәүне алып, иске славян телендә аны кем аңлый?! Европада латин телендә бара хезмәтләр, аны кем аңлый? Барыбер дип телне үзгәртмиләр аңа карап, гыйбадәтне дин телендә, диннең рәсми телендә сөйлиләр. Без дә инде диннең рәсми теле дип әйтмибез, ул яңгырап тора - гарәп теле. Татар телен бит инде сызып атарга кирәк түгел. Менә шундый вак мәсьәләгә кереп киттем инде.

З: Вак түгел, бер дә вак түгел, Айдар әфәнде. Минемчә, Ислам институтларында, аеруча Казанда, мәдрәсәләрдә, татар телен, фән буларак, мәҗбүри кертергә кирәктер. Татар телен, әдәбиятын белмичә вәгазь укырга тотыну, миңа калса, безнең җирле моңнарга кимчелек булып килә. Сез ничек уйлыйсыз?

АХ: Минем белеүемчә, менә безнең Казандагы Россия Ислам институтында татар теле кафедрасы бар, ягъни татар теле укытыла, дип уйлыйм мин. Кафедра булгач укытылырга тиеш бит инде, алай булса нәрсәгә ул кафедра? Әмма укыту процессы рус телендә алып барыла. Ярар, шулай булсын, чөнки безнең дини уку йортларында татарлар гына укымый, ми мәдрәсәләрне әйтмим, институтларны әйтәм. Болгар Ислам академиясен алыйк, анда укыту урысча, әмма аудиторияны бүлеп була бит. Мәсәлән, татар имамнары өчен махсус татар теле дәресләрен факультатив итеп кенә түгел, ә мәҗбүри рәвештә, матур әдәби hәм дини телдә сөйләшергә өйрәтергә кирәк ул кешеләрне. Менә бу мәсьәләне хәл иткәнем юк, мин ансын әйтә алмыйм, чөнки аларның эчке кухнясын белмим.

З: Мин дә сезнең белән килешәм, татар телен hәм әдәбиятын, аеруча татар укучыларына, мәҗбүри кертергә кирәк, дигән фикердә торам. Ярый, алга таба барабыз, Айдар әфәнде. Татар халкы арасыннан, Шиhабетдин Мәрҗәни, Риза Фәхретдинов, Морат Рәмзи, Муса Бигиев, Зыя Камали, Закир Кадыйри кебек дин галимнәре бу дин гыйлеме белән тирәннән шөгыльләнгән зур шәхесләр чыккан. Аларның әсәрләре хәтта бөтен мөселман дөньясына танылган. Сез татарларда дин гыйлеме, Ислам фәлсәфәсе аерым бер өлкә, аерым бер дисциплина буларак формалашкан һәм яшәгән, дип саныйсызмы? Бүгенге көндә татар дин гыйлеме һәм фәлсәфәсе нинди дәрәҗәдә дип бәялисез?

АХ: Бу сезнең соравыгызда ике җиһат күрәм мин. Аның берсе, әйтик, революция, Октябрь инкыйлабына кадәр булган вәзгыять hәм хәзерге көндәге вәзгыять. Менә һәр икесенә аерым тукталып алыйк. Менә сез санап киткән исемнәр, бөек акыл ияләре, бөек hәм тирән белемле дин галимнәре. Алар, әлбәттә, үз вакытында татар дини фәлсәфәсе дигән бер күренеш барлыкка китергәннәр. Фәлсәфи, иҗтимагый, хәтта сәяси, хәтта мәдәни hәм цивилизацион дип тә әйтер идем, шундый бер көчле агым тәшкил иткән бу кешеләр. hәм алар моны булдырганнар. Моны без, әлбәттә, танырга тиеш. Аны җәдидчелек тә дип әйтә, мәсәлән, әмма ул җәдидчелек үзенә күрә бик сай билгеләнә бу күренештә. Әйе, ул аны үзенә күрә башка агымнардан, мәсәлән, социалистик, анда фикер шаукымыннан аерып күрсәтергә мөмкенлек бирә. Ул аңа динилек төсен дә бирә, гадәттәгечә, күңел белән бездә җәдидчелек, ягъни мәдрәсәләрдәге укыту процессын оештыруга барып тоташа. Дингә кагылышы бар hәрхәлдә. Әмма җәдидчелек дип кенә атау бу бик куәтле фикер, фәлсәфә агымын ул әз, минемчә. Ул аңа дөрес бәя бирми. Монда, димәк, безгә әле байтак кына фәнни тикшеренү, бәя бирү эшләрен алып барырга кирәк, бу күренешкә дөрес бәя бирү өчен. Бу эш начармы, яхшымы, үзенә күрә барыбер бара ул. Ә инде хәзерге көнгә килсәк, бусы бигрәк тә кызыклы сорау, чөнки Ислам дине кайтты, Аллаһу әкбәр, Әлхәмдүлилләһ, бөтенесе дә шатланды, мәчетләр калка, мәдрәсәләр эшләп килә, шәкертләр укып чыгалар, муллалар, дини әдәбият бастыра торган безнең нәшриятләребез бар, мәсәлән, башкаларны рәнҗетәсем килми, берсен генә искә алам, Хузур дигән нәшриятебез бар, бик матур күренеш. Шатланырга гына. Әмма дини фикеребез безнең бармы соң ул? Ярый әле без борыңгылардан, менә моннан сез 100 ел элек яшәгән кешеләребезне санап киттегез ич, әйбәт булыр иде аларның мирасын кайтару, hәм ул эш бара, бәлки без бу мәсьәләгә тукталып алырбыз. Аларның әсәрләре әкренләп халыкка әйләнеп кайта, әмма бу бит 100 ел элек әйтелгән фикерләр, без нишләп хәзерге көндә 100 элек әйтелгән белән генә канәгатьләнеп калырга тиеш? Бусы бер. Икенчедән, бар безнең татар дин галимнәре, прогессив дин галимнәре калдырган мирастан кала, бар бит әле гомуми ислам мәдәниятенең, ислам дөньясының, гомуми безгә барыбызга да караган мирасы. Ул мең ел ярым дәвамында инде шуңа ирешәбез. Бераздан мең ел ярым булачак. Җыелып килгән интеллектуаль мирас ул. Интеллектуаль дип рухи китапларны әйтәм мин, дини агымнарны, зурлап әйткәндә, Ислам дөньясының дини, фәлсәфи фикере турында. Ул әсәрләр алар бездән чит тыштагы дөньядан беркайчан өзелмәгәннәр, hәм хәзер алар безгә әйләнеп кайтыр, әмма бусы да күптән язылган, күптән әйтелгән сүзләр. hәм алар кабул ителә ниндидер бер өлге итеп, ягъни менә борынгы дин галимнәре әйтеп калдырган кыйссалардан, алар билгеләп куйган читләрдән чыгарга ярамый, имеш. Менә безнең шушы Мәрҗәниләр, Курсавилар, Бигиевлар hәм башкалар алар шушы чикләрдән атлап чыкканар, ягъни аларга борыңгы заман дин галимнәре язып калдырган, hәм билгеләп калдырган ислам төшенчәсе тар булган. Шушы тарылыкны, алар аңа ризалалашмыйча, түзә алмыйча, шушы тар кысаларда утырыуга риза булмыйча, аннан чыгып, ислам диненең дә, ислам фикерендә бик киңәйткәннәр. Менә ул вакытта, хәзер мин әйтәм, менә бу 100 ел элек булган, 100, 150, 200 ел булсын, булган галимнәр алар шушы иҗтихадлары белән, исламның шул вакыттагы булган хәләтендә, торышына булган риза сызыллыклар белән, шушы яңа җан өргәннәр ислам диненә. Ә менә бүгенге көндә ул юк. Бүгенде көндә күбесенчә безгә кайта гомуми ислам мирасы, ә ул бик шикле минем өчен. Мәсәлән, шул ук Бигиевның сүзләрен исебезгә төшерәм, белмәгәннәр беренче ишетер, беренче мәртәбә иштер. Тәфсир дигән төшенчә бар ислам динендә. Бигиев менә шул тәфсирләрне ислам диненә иң зур зыян китергән массив итеп күрсәтә.

З: Ни өчен?

АХ: Анысы башка мәсьәлә, ул кыска гына аңлатып карыйм. Чөнки тәфсирләрдә, тәфсир бит инде ул Коръәнне аңлату, шәрехләү өчен эшләнгән, язылган китаплар. Чөнки ул китапларда Коръәнне аңлату шул кәдәр зәгыйфь булган әйеме, нәтиҗәдә мөселмән халыкларның фикерләре бик тарайган. Коръәнне аңлауда hәм, гомумән, үзең яшәгән дөньяны тану да, ул дөньяда узеңнен тоткан урыныңны тану да бик сай булган. Менә кабатлап әйтәм, безнең татар дин галимнәре, прогрессив фикер дин галимнәре, алар шушы халәтне үзгәртергә тырышканнар, хәзерге көндә, ул заманда да безнең татар дин галимнәренең карашлары, барысыныкы да, hәм киң колачта бөтенесенеке дә кабул ителмәгән. Аерым-аерым күренешләр кабул ителгән, аларның аерым-аерым фикер карашлары. Мәсәлән, шул ул Бигиевны алсак, Русияда яшәгән дәверендә дә, чит илдә яшәгән дәверендә дә, ул язган, күп язган, әмма, мәсәлән, аның илаһи мәрхәмәтнең гоммуйлеге турында фикерләрен мин таралганын белмим, ә, мәсәлән, шигый мөселманнарының яшәеше белән, аларның ихтихадлары, инанулары белән танышканнан соң язган hәм шигырьләре тәнкыйть буларак кабул ителгән китабы, ә гәрчә ул тәнкыйть булмаса да, Бигиев аны үзе тәнкыйть дип атамаган, менә аның ул китабы, ул китапның исеме “Әл вашыйга, финак кайнак дәшига дип атала”. Ул Ислам дөньясында әлеге көнгә кадәр басылып килә.

З: Бик зур мәсьәләләр буенча мөфтиләр, әлбәттә, фәтвә чыгара ала алмас инде хәзер, чөнки зур мәсьәләләр хәл ителгән дип уйларга кирәк, зур мөфтиләр тарафыннан әйтелгән булырга мөмкин. Ләкин кайвакытта көнкүреш тормышта кечкенә генә бер мәсьәләне дә Ислам дине күзлегеннән караганда, фәтвә кирәк, шуның өчен сорадым. Димәк, Камил хәзрәтнең, Равил хәзрәтнең андый хокуклары бар, алар фәтвә чыгара алалар, сезнең фикерегезчә?

АХ: Алар, әлбәттә, аларның җитәр дәрәҗәдә белемнәре дә бар, hәм биләп торган урыннарына мәртәбәләренә күрә, алар мөфти булгач, мөфти – ул фәтвә чыгаручы дигән сүз бит инде ул, ягъни алар аны эшли алалар.

З: Безнең бу аудиоәңгәмәбезнең тыңлаучылар күбесенчә Европада яшәүче татарлар hәм татар теле өйрәнергә теләүче кешеләр. Менә инде сез Муса Җаруллаһ улы Бигиев турында күп мөдәрештә сөйләдегез, аны яраттырыр, аны танытыр, аны укытыр өчен сез нинди сүзләр белән Муса Бигиев турында характеристика бирер идегез?

АХ: Бу бик тирән сорау, шуңа күрә миңа бераз фикеремне, акылымны тупларга кирәк. Муса Бигиев турында, мәсәлән, ниндә булса бер аудитория каршында сөйләгәндә, мин шундый бер мөмкинлек, мөмкинлек тә түгел ул, шундый бер ысул таптым үзем өчен. Мин башта аның үз вакытында, замандашлары тарафыннан ни кадәр мөгътәбәр, ни кадәр хөрмәт, никадәр абруй иясе булыуын күрсәтәм. Аңа карата булган ихтирамның, ни кадәр югары дәрәҗә булуын hәм нинди кешеләр тарафыннан булуын күрсәткәндә, бәлки, Бигиев белән беренче тапкыр таныушычы, минем авыздан ишетеп танышучы кеше, ул Бигиевка карата бәлки кызыксыну уята белер, уята алыр дигән бер фикердә торам. Менә бусы – бер ысул. Икенче ысул – ул Бигиев моны бик гади, гадиләштереп биргәндә Бигиев – ул... менә мондый формула китерер идем мин. Күз алдына китерегез, кешене күккә, космоска очыртыра торган бер ракета тора ди. Ракета бик матур, төзек, аны буяп торалар, аның тирә-ягында бөтен нәрсә җиренә җиткергән, багып торалар, әмма ракетаның ни өчен кирәкле булган җиһаз икәнен белмиләр. Менә Ислам дине шул. Ислам динен менә шул ракета белән чагыштырсак, очмый торган ракета. Ә Бигиев килгәндә, “Егетләр,” – дигән ул, “бу бит очарга тиеш, әйдәгез мин сезгә күрсәтәм”. Яки, мәсәлән, урманнан чыккан, бер урман халкы күреп алса, асфальт салынган юл, hәм аның юлында тора бер бик затлы, кыйммәтле спорткар машинасы. Менә алар чыкканар да: “Ай, нинди матур машина”- ди, аның янында хоровод йөртәләр hәм аңа табыналар. Ә Бигиев килә дә: “Егетләр, бу машина – бик зур тизлек белән сезне кирәкле җиргә алып барырга җайланган җиһаз,” – дип әйтә, - “Менә аның чын куллануы шушындый ук булырга тиеш,” – дип әйтә. Менә бу инде мультипликационный бер ысул булды, әмма Бигиев чынлап та Исламның мөмкинлекләрен, Исламның ни кадәр тирән булуын күрсәткән кеше. Һәм тагын бер кыска гына шәрех: Исламга бәя биргәндә hәм Исламның хәятенә бәя биргәндә, Муса Бигиевның менә мондый сүзләре искә төшә: ул әйтә: “Галәм кадәр киң Исламны дин галимнәре үзләренең уймак кадәр акылына сыйган өлешен генә алдылар да”- ди, “менә ул – Ислам”, - дип, халыкка тәкъдим иттеләр” – ди. Ягъни галәм хәтле Исламны, “уймакка сыйганын гына, үзләренең акылларына сыйганны кабул иттеләр дә” – ди, “Ислам диеп, шуны халыкка өйрәтә башладылар” – ди. Берсе дә өйрәтмәгән, Ислам галәм кадәр булуын, ә Бигиев – менә шушы эшне башкара башлаган кеше, ул да аның ахырына җитмәгән. Әлбәттә, чөнки аның әйтүенә күрә дә, Ислам ул галәм кадәр булгач, аны танып бетерү, аның мөмкинлекләрен, аңа салынган фәлсәфәне, ул фәлсәфәнең тирәнлеген hәм кеше тормышы өчен әhәмиятлеген сөйләп бетергесез, Бигиев аны башлаган, Мәрҗаниләр аны башлаган кешеләр, шул яктан, Бигиевкә әгәр сүз барса, нәрсә белән кызыктырырга дип кешеләрне Бигиевның мирасыннан, менә шушы бер-ике-өч мисал белән кармак салыр идем мин.

З: hәм аннан соң инде, әсәрләрен, үзегез бастырган әсәрләрне, аның турында чыккан җыентыкны тәкъдим итәр идегез, шулай бит? Казанда бик матур җыентык чыкты, “Җыен” нәшриятендә сезнең авторлыкта, сезнең хезмәтегез буларак чыкты. Менә Муса Бигиев hәм Коръән темасын күтәрәсем килә. Чөнки Коръәнне бастыру, Казанда бастыру мәсьәләләрен шактый четерекле эш алып барган шәхес, шулай ук тәрҗемәсе, тәфсире турында катлаулы бәлки дә каршылыклы фикерләр әйткән шәхес. Сез ничек бәялисез, аның Коръән өлкәсендәге эшчелеген?

АХ: Бигиевның мирасын алсак, ул асылда берничә юнәлешкә караган хезмәт кылган ул, әмма иң мөhимнәре шушы аның мирасындагы юнәлешләренең – ул Коръәнне өйрәнү hәм фикх мәсьәләләре. Мин әйтмим башкалары ул кадәр әhәмиятле түгел дип, әмма болары менә хәзерге мәлдә, минем үземнең дә тәфсирләнүемә күрә, иң көчле, аның эшләгән иң зур эшләре шушы ике өлкәдә эшләнгән. Коръәнгә кайтабыз, Муса Җаруллаһ чит илләрдә укып, 1904 елда Русиягә, ватанына әйләнеп кайта, hәм аның 1905 Русиядә язылган беренче китабы чыга, ул аталган “Коръән hәм мөсхәфләр тарихы”, бу аның беренче китабы була, ул гарәп телендә язылган була, Санкт-Петербург шәһәрендә басылган була, ул калын түгел, әмма анда куелган мәсьәләләр шул кадәр әhәмияткә ия була, аның бу әсәрен Мисырда Рәшид Рида үзенең “Әл-мәнәр” исемле журналында бастыра башлый. Ягъни беренче әсәре белән үк, Муса Җаруллаһ Ислам дөньясындагы прогрессив фикер ияләренең игътибарын үзенә җәләп итә. hәм бу беренче әсәреннән үк, Коръәнгә караган булуы, аның менә әйтәләр бит лейтмотив дип, бөтен мирасында шушы тема ул башыннан ахырына хәтле. Менә беренче китабы мин әйттем, Коръән турында, hәм 1947, 1948, 1949 елда хәтта, ул 1949 елда ул без беләбез, менә шушы аның гомеренең соңгы елларында, Төркиядә чыккан журналларның берсендә, Муса Җаруллаһ, Коръәнгә багышланган әсәренең тәрҗемәсе басылып килә. Ягъни дөньяда үзе исән чакта чыккан әсәрләре беренчесе дә Коръән турында, соңгысы да Коръән турында булып чыга. Шуңа күрә бер дә аптырыйсы юк, әгәр мин әйтсәм, Коръән темасы Муса Бигиев мирасында беренче урыннарда торган тема. Аннары без беләбез, 1912 елда Муса Җаруллаһ Коръән тәрҗемәсен тәмамлап, татар теленә тәрҗемә итә, татар деле дип шартлы рәвештә әйтәбез, ул хәзерге татар теле түгел, әлбәттә, ул телне госманлы дәүләтендә яшәп, госманлы телен белгән кеше әле дә аңлый торган булганнар. Ул саф госманлы теле булмаса да, Бигиев тырышкан үзенең әсәрләрен аңлаешлы итәргә hәм Русияда яшәүче төркиләргә мөселман төркиләргә, hәм госманлы империясында яшәгән, hәм госман телен белгән кешеләргә.

З: Ну ул вакытта, үзенә күрә бер мода дип әйтим инде, үзенә күрә бер юнәлеш тә була бит, татар теле белән госманлы, аеруча госманлы төркчәсендә якынлаштыру юнәлеше була, безнең күп шәхесләребез, күп интеллектуалларыбыз госманлыны бик яхшы белгән, шуңа күрә дә бу телдә язырга тырышкандыр Муса Бигиев.

АХ: Әйе, мин шулай дип уйлыйм. Ике халыкка да, ягъни ике дәүләттә дә яшәгән мөселмәннар өчен аңлаешлы булсын. Менә бу тәрҗемә 1912 елда бастырылырга әзер була, hәм ул Казанга килеп хәтта типография таба, күпме акча түләнәсен, ничә 5000 данә тираж чыгасы була, бөтенесе каралган була, әмма дин әһелләре, муллалар искелеккә ябышып яткан, без аларны кадимчеләр дип атыйбыз, Коръәнне тәрҗемә итәргә ярамый дигән карашта торган, тар фикерле, сай күңелле муллалар, мөфтигә Оренбургка Диния назәрәте мөфтиенә шикаять язып Бигиев өстеннән, имзалар җыеп, бу мөфти бу эшне Коръән тәрҗемәсен басылуын тыеп фәтвә чыгара. Менә сезгә фәтвә дигән әйбер. Бәлки ул фәтвә булмагандыр, әмма мөфти авызыннан чыккач, ул циркуляр булган, бөтен нәшриятларга хат таратыла, аның китабын янәсе, тәрҗемәсен бастырмаска дигән. Һәм бик аяныч һәм кызганыч, Муса Җаруллаһ тәрҗемәсе әлегә кадәр табылмаган, Коръән тәрҗемәсе, табылмады. Аннары Коръән темасына килгәндә, Муса Бигиев мирасында Коръән темасы, аның кайсы әсәрен алма, бөтенесендә диярлек, Коръән аятьләре китерелә. Моны ничек аңларга кирәк була? Дини китап булгач Коръән аятьләре булырга тиеш бит инде, бер уйлаганда, әмма Муса Бигиевның башка китаплардан аермасы, ул Коръән аятьләренә тәфсирдә кабул ителгән аңлатмалар бирми, ә үзенчә аларны тәфсирли.

З: Барыбер, тәфсир булмый мени инде ул вакытта?

АХ: Ул тәфсир була, әмма ул, бездә бит менә нәрсә бар. Моны аңлатып китергә кирәк. Бездә дигәнен мөселмән мәдәниятендә. Мөселмән кешесенә Коръәнне ачып укырга ярый, савап йөзеннән, йә Коръән ашларында, аны Бигиев та әйтә, менә мин хәзер Бигиев фикере буенча барам, аны халык кабул итә: бер изге китап, аны укысаң,саваплы буласың. Ә китапта нәрсә язылганын ул аңламый, гади халык аңламый. Коръәндә нәрсә язылганын аңлар өчен, кеше, бәлки, тырыша-тырыша гарәп телен дә өйрәнер, әмма бу очракта да, Коръәнне ачып, аңа аны аңлар өчен уку тыела, бу бик сәер әйбер, әмма бу чынлыкта да шулай. Коръәнне уку тыела, син тәфсир укырга тиеш, чөнки менә мәдрәсәдә, фәләндә укысаң, сиңа әйтәчәкләр сине болай итеп өйрәтәләр: “Коръәнне син дөрес аңлый алмыйсың, аны борынгы бөек дин галимнәре генә дөрес аңлаганнар, hәм алар шушы аңлауларын теркәп тәфсирләр язып калдырганнар, шуңа күрә син аларның тәфсирләрен укырга тиешсең,” – диләр. Һәм халыкны шулай итеп Коръәннән аералар. Ә тәфсирләрдә, менә әйттем бит инде, Бигиев тәфсирләрне Ислам дөньясына иң зур зыян китергән әдәбият дип атаган. Ә кеше әгәр, мәсәлән, тәфсир укудан риза булмаса, юк әле, тукта әле мин Коръәннен үзен укыйм әле дип, Коръәнне ачса, алар мондый кешеләрне куркытып хәдис уйлап чыгарганнар. Менә хәзер тагын бер читкә бер адым ясап мин әйтергә тиешмен. Сез искә алган Закир Кадыйри исемле галимебез, бик зур хезмәт язып, бик күп хәдисләрнең, хәдисләрнең күп өлешенең, әйтик хәтта 90% ялган булыуын дәллиләгән. Бар бөтенләй уйланып чыгарылган, ялган шуңа күрә хәдисләр. Менә Бигиевка туры кире әйләнеп кайтсак, кешеләргә шундый хәдис тәкъдим ителгән. Ягъни аның яңгырашы, аның идеясы менә болай яңгырый: әгәр дә һәр кем дә кем Коръәнне ачып, аны укып, үзенчә берәр нәрсә аңласа, үзенә җәһәннәмдә урын әзерләп куйды, дигән хәдис таратылган халык арасында. Ягъни адәм баласы, Коръәнне ачып үзе укымасын өчен шулай итеп куркытып куйганнар. Бу бит махсус эшләнгән диверсия. Чөнки Коръәндә Аллаһ та әйтә: “Шушы китапны һәркемгә дә индердем, - ди, “бөтен халыкларга иңдердем,” - дип әйтә, мәсәлән, әйеме. Ә бактың исә, кеше, гади кеше аны ачып укырга аның хакы юк икән булып чыга. Бу – бик куркыныч хәл, дөресен әйткәндә. Менә Бигиев, шушы тәфсирләрдә бирелгәнчә тәрҗемә итми Коръәнне, ул һәрвакыт аңа үзенчә, һәр аятькә үзенчә аңлатма бирә. Менә монысы – Бигиевның Коръән белән эш итүенең тагын бер үзенчеләге. Аннары Бигиевның Коръәнгә багышланган, менә бит әйттем бит, үлгән көненә хәтле Төркиядә чыгып килгән бер әсәре дип, Коръәнгә багышланган, Коръәннең ул әсәрендә аять сүрәләренең, иңү сәбәпләрен, аларның хикмәтләрен, кыскача һәр сүрәгә бәяләмә биреп язган, ул үзенә күрә Коръән белән өстен-өстен генә булса да, гади халыкны, ул Төркия халкы турында сүз бара бит, бу очракта, диннән инде шактый аерела башлаган мәҗбүри рәвештә, шундый халык өчен язылган, гадиләштерелгән Коръән турында, гадиләштерелгән Коръән турында, гадиләштерелгән бер энциклопедия шикелле әйбер ул. Ул бик калын китапны тәшкил итә, ул әле табылмады бүгенге көннәрдә, шул китаптан тәрҗемә итеп аны Төркиядә бастырып килгәннәр. Һәм тагын нәрсә әйтер идем мин Коръән турында. Муса Җаруллаһ Коръән турында, Коръәнгә багышланган hәм борынгы заманнарда язылып, бик яхшы, бик белемле галим тарафыннан язылган Ислам дөньясында, мәсәлән, Андалусияда язылып, әмма гасырлар давамында игътибардан төшеп калган hәм халык хәтереннән югалган китапларын да тергезә. Мәсәлән, Казанда 1907 елдан башлап ул шундый берничә китап бастыра, Коръәнгә багышланган. Имам Шатыйбиның бер-ике китабы, берсе аның фикхы буенча, берсе Коръән буенча, hәм башка галимнәрнең Коръәнгә караган. Һәм Бигиевның максаты булган, ул аны китапларында яңгырата да ул максатны: “Минем максатым – Коръәнне халыкка якынайту, ә халыкны Коръәнгә якынайту”. Ягъни, безнең шәкертләребезгә, муллаларыбызга, мөгәллимнәребезгә чын Коръән тәкълимәтен бирү, дип, үз фикерләрен түгел, ә борынгы, әмма онытылган галимнәрнең мирасын кайтара. Монысы – тагын бер үзенчәлеге. Тагын бер үзенчәлек. Без беләбез 1923 елда Муса Җаруллаһ кулга алына, hәм аның кулга алынуының сәбәпләренең берсе була аның Ташкентта яшәгән дәверендә. Төркиядән килгән, ул вакытта Советлар хөкүмәте, большевиклар, Төрек дәүләт әһелләре белән, Төрек хөкүмәте белән бик якын мөнәсәбәтләрдә булалар, шуңа күрә, шушы 1921 елда, Төркиядән бик зур парламент делегациясы килеп төшә Русияга, советлар, большевиклар иленә. hәм шул исәптән Урта Азия илләренә дә, республикаларына барып чыгалар.

З: Исмәт паша хәяте турында сүз бара ахрысы?

АХ: Монда исемнәрне әйткәндә, Муса Җаруллаһ шушы делегацияда катнашкан, Суиссаллы белән очраша.

З: Исмаил Суиссалы?

АХ: Суиссалы белән очраша. hәм Төркия парламентында ишеттерер өчен, үзенең мөрәҗәгатен аңа бирә. Ягъни бу мөрәҗәгатендә Муса Бигиев Төрек парламентарийларына үзенең киңәшләрен бирергә тели. Монысы аерым мәсьәлә, мин аңа хәзер тукталмыйм. Әмма Бигиевны кулга алгач, аңа башка гаепләүләр белән бергә, аңа шушыныда атыйлар: “Менә сез ни хакыгыз белән”, - минем ул документларны укыган бар, допрос протоколларын, анда язалар, анда менә мондый сорау бирәләр: “Ни хакыгыз белән сез, чит ил вакиле белән күрештегез?” Ә Бигиев болай дип җавап биргән: “Мин” - ди, бөтен Руссия мөселманнарының вәкиле буларак, шушыны үз өстемә алдым”- ди, очрашуны, “Ә нишләп сез бөтен мөселманнар исеменнән, үзегезгә менә шуный хак бирдегез?” - ди. Ягъни нишләп сез үзегезне бөтен мөселманнар исеменнән эш итәрлек кеше дип таныйсыз, ди. Ә Бигиев болай ди: “Чөнки мин Коръәнне барысыннан да яхшырак беләм!”

З: Искиткеч. Мин бу фактны беренче тапкыр ишетәм сездән. Моңа хәтле бер дә ишеткән юк идем.

АХ: Ул протоколлар урысча, анда менә булай язылган ул: “Потому что я лучше всех знаю Коран”. Мин башта аптырап калдым, бер уйлаганда мактану кебек бит инде, әмма синең өстеңдә допрос бара, син кулга алынган кеше, монда мактанып утырырлык мы? Юк, бу чын-чыннап объектив хакыйкать булган икән. Моны мин шул ук безнең Диния назәрәтебезнең мөфтие Камил хәзрәт Самигуллиннан ишетеп, ул минем белән сөйләшкәндә, ә безнең мөфтиебез бит Төркиядә укыган, hәм анда да Бигиев турында ишеткән ул, менә аның авызыннан беренче мәртәбә шундый бәяләмә ишеттем, Муса Җаруллаһ Бигиев Коръәннең 10 кыйраәтен белгән кеше. Һәм бу кыйраәтләрне ул Мәккәдә укыткан гарәпләргә. Анда гарәпләр генә булмагандыр инде, башка мөселманнар да. Әмма ул – Мәккәдә Коръән кыйраәтләрен өйрәткән кеше, мөселманнарга, дин галимнәренә. Кыйраәт дигән нәрсәгә тукталып китик. Кыйраәтләр – ул Коръәннең укылу ысулы, дип әйтим, һәр кыйраәтнең үзенең үзенчәлекләре бар, кыйраәтләр алар барып тоташалар Мөхәммәт пәйгамбәрнең (гәләйһиссәлам) сәхәбәләренә, менә алар Коръәнне ничек ишетеп алганнар hәм шушы сәхәбәләр үзләрен шәкертләренә өйрәткәннәр, һәр сәхәбәнең укылышын, Коръән укуында кыйраәтнең үзенчеләкләре булган. Менә шул үзенчәлекләр күз карасы кебек сакланып килгәннәр. Мәкамгә бәйле түгел сүзләрнең әйтелеше. Менә Ислам дөньясында мин белә идем 7 кыйраәт турында. Һәм халыкка, мөселманнар арасында 7 кыйраәт төшенчәсе ул киңерәк таралган. 10 кыйраәт турында мин дә белми идем, әгәр миңа Камил хәзрәт әйтмәгән булса. 10 кыйраәт булган икән. Һәм кыйраәт белү генә түгел, укыту дәрәҗәсендә булган кеше hәм укыту, hәм теләсә кем укытыр иде, аудитория җыя алса, һәркемгәгенә бит җыелмый халык та тыңларга, ә Бигиевның, димәк, аудиториясы да булган hәм авызларын ачып, дөньяларын онытып, алар Муса Бигиевтан шушы 10 кыйраәт өйрәнгәннәр. Ягъни Бигиев, мин Коръәнне барысыннан яхшырак беләм, дигәндә дөреслекне әйткән. Мактану, масаю булмаган ул. Менә бу Коръән турында Бигиев мирасында тагын бер үзенчәлек.

З: Муса Бигиев белән Коръән Кәримнең бәйләнешен бик матур итеп аңлаттыгыз Айдар әфәнде. Инде хәзерге көндә татарлардагы Коръән тәфсирләре, Коръән тәрҗемәләре турында hәм үзегезнең бу өлкәдәге эшчәнлегегезне сөйләп китсәгез иде.

АХ: Ә, менә Бигиевка әйләнеп кайтырга мәҗбүр булабыз. Коръән hәм Муса Бигиевның мирасы турында тагын бер әйберне әйтергә онытканмын. 1909 елда Муса Җаруллаһ Казанда була ул дәвердә, ул Казан басмалары Коръәнендә язылыш хаталары табуы турында игълан ясый. Кадимчеләр бик зур гауга чыгара, кадимчеләр бик Бигиевка каршы сүзләр әйтә башлыйлар. Кыскасы халыктан тынычлык китә, hәм шушындый шартларда Юныс бай бу гауганы туктатыр өчен, hәм мәсьәләгә ачыклык кертер өчен, үзенең өендә ике мәртәбә бик зур җыелеш үткәрә. Үзенең өен тәкъдим итә, ягъни халыкка. Кем тели урамнан дип әйтик, дин әһелләре булсын, шәкертләр булсын, ике мәртәбә була ул февраль аенда 1909 елның, 300 кеше җыела. Һәм бу мәсьәлә уртага куелып, Муса Җаруллаһ үзенең дәгъвасын аңлата, hәм моны кабул итергә, танырга мәҗбүр булалар. Бу турыда – монда барган бәхәсләр, әңгәмәләр турында Сәгыйть Рәмиев бик матур репортаж язып калдырган. Ул атала “тасхыйф рәсм хат Көрән” ягъни Коръән язылышын төзәтү, дөресләү. Һәм Бигиевның дәгъвасын тану гына түгел, ул күтәргән мәсьәләнең җитдилеген аңлап, Казандагы дин әһелләре махсус комиссия оештыралар, hәм бөтен хаталарны барлап чыгып, Бигиев күрсәткәннәрен дә, анда 60тан артык хата тапкан була Бигиев, болар бу эшнең, бу хаталарның төзәтелешен кирәклеген аңлыйлар, махсус карар чыгаралар, hәм ул карарны Коръән бастыру белән шөгыльләнгән, Ислам дөньясында бөтен булган мәркәзләргә тараталар. Кәһирәгә дә, Һиндистангад а, ягъни Казан басылмасының язуы киң таралган була ул вакытта. Шуңа күрә Мисырга да китә, нигә дә, чөнки аңларга кирәк, нәрсәдән әле Казан басмасының хаталарын Мисырда каян килеп чыккан дип, дигән сорау туырга мөмкин. Менә шуннан килеп чыккан ул: Казан басмасы бик нык таралган була, Казан бит ул Татарстанның гына башкаласы түгел, ул Ислам дөньясында, Коръәннең таралашында, иң зур роль уйнаган 4 шәһәрнең берсе. Коръән Мәккәдә иңгән, Кәһирәдә укылган, Истанбулда язылган, Казанда басылган. Менә шундый чылбыр төзелә. Менә шушындый кызыклы вакыйга, hәм 1909 елда булган шушы вакыйга, хәзерге көн белән бик матур итеп тоташа, чөнки хәзерге көндә ниһаять яңадан да шул Камил хәзрәт Самигуллин мөфтиебезнең тырышлыгы белән билгисаярда Коръән язуы, Коръән Казан басмасы җыела яңадан, аның елы күрсәтелмәгән, 2017-2018 Казанда яңа Казан басмасы басылып чыга, безнең Диния назәрәте чыгара. Һәм анда Бигиев, Мәрҗани тапкан хаталар, бөтенесе дә төзәтелгән. Ягъни госманлы рәсеменә, ә сүз бара бит Казан Коръәненең язылышы, Госмани Коръәнгә мөсхәфнең язылышына туры килми дигән була мәсьәләнең асылы, Бигиев шуны әйтә ул.

З: Хәзер әйтик, Госман тарафыннан тупланган мөсхәф турында сүз әйтәсез инде.

АХ: Шул мөсхәфнең язылышы турында сүз бара. Ягъни һәр сүзнең язылышы Коръәндә шуңа туры китерелгән, шуныңча язылырга тиеш. Һәм ул барлыкка килгән хаталар да, шушы язылышка туры килмәгән сүзләр. Мин башта уйлаган идем ул типография хаталары дип, юк, ул Коръәннең набор җыйганда типографияда менә шушы госмани язылыш бозылган булып чыга. Менә Бигиев әйтеүенчә 62-63 хата тапкан булган, Мәрҗани башлаган була бу эшне, ул да бу хаталарны күрә. Һәм менә ниһаять Казанда шушы елларда басылып чыкты төзәтелгән вариант. Төзәтелгән мөсхәф.

З: Ислам дөньясы нинди мөнәсәбәт күрсәтте бу яңа басмага?

АХ: Анысын мин белмим, күзәтмәдем. Һичбер нәрсә дә әйтә алмыйм. Әмма ул Коръәнне, бер шул яңа төзәтелгән Коръән миндә ул бар, миңа аны мөфти хәзрәт бүләк итте, hәм ул бик матур, укырга да җайлы. Казан басмасының өстенлеге нәрсәдә иде: ул укырга бик җайлы шрифт белән җыелган. Башка илләрдә язылган, хәтта кулдан язылган Коръәннәрдә чыгып тора, аларны укуы безгә кыенрак, ә бу Коръәнне Ислам дөньясының кайсы почмагына җибәрсәң дә, бик җиңел укыла торган графика белән язылган ул.

З: Ә хәзерге вакытта мөселманнар, татар мөселманнар куллана торган тәфсирләр hәм тәрҗемәләр, татарча тәрҗемәләр турында сезнең фикерегез ничек?

АХ: Хәзерге вакытта бездә борынгы тәфсирләр дә басылып килә, шул исәптән татар дин галимнәре язган тәфсирләре бар hәм тәрҗемләре дә. Тәрҗемәләр менә Исаевныкы чыкты, аны Әлфрид Бостанов табып чыгарды, Батулла тәрҗемәсе бар. Монда инде Батулла дин әһеле түгел аңларга кирәк, Исаев – дин әһеле, һәрхәлдә дин мөфти булган кеше Совет дәверендә. Тагын башка тәрҗемәләр татар теленә минем хәзер исемә төшми, күбрәк тәфсирләр йөри. Әмма минем фикеремчә, бу тәрҗемәләрдә борынгы заманнан шул тәфсирләрдә булган хаталар, бу тәрҗемәләргә дә кергәннәр, чөнки тәрҗемә итүчеләр алар барыбер тәфсиргә карыйлар, hәм бу очракта бер бик аптырата торган хәл килеп чыга. Коръән тәрҗемә итәр өчен, тәфсиргә мөрәҗәгать итәләр. Коръәннең үзен тәрҗемә итмиләр. Мин моны белеп әйтәм, чөнки үзем бик якын дустым белән, Айрат Бәхтияров белән 13 ел элек Коръәнне тәрҗемә иттек без, hәм бастырып чыгардык, ике томлы гарәп язуы, hәм транслитерациясы, hәм сүзгә сүз тәрҗемәле, hәм әдәби тәрҗемәле, ике томлы тәрҗемәбез чыкты 13 ел эшләгәннән соң, бу урыс теленә тәрҗемә, әмма Коръән тәрҗемәсенә якынлашмый, турыдан-туры эшләгәнемә күрә, катнашканыма күрә мин бу проблеманы бик яхшы беләм, Коръәнне тәрҗемә итүдә бик күп хаталар бар, бу татарчага тәрҗемәләр генә түгел, урыс теленә дә тәрҗемәләр. Алар бер тәрҗемәдән, икенче тәрҗемәгә күчеп йөриләр. Теләсәгез, мисаллар да китерә алам, чөнки бу мәсьәлә минем күңелемдә саклана. Бу йөздән, хәзерге көндә Коръәннең дөрес тәрҗемәсе татар халкы кулында, татар теленә тәрҗемәсе юк.

Минем карашларыма килгәндә, Ислам диненең бик мөһим hәм хәтта Ислам диненең күчәре дип әйтер идем, күчәре вазыйфасын башкарган элемент алып атылган, шушы тәфсирләр аркасында, дөрес ясалмаган тәрҗемәләр, тәфсире белән дөрес ясалмаган эшләнмәгән тәрҗемәләр аркасында, hәм бу элемент атала “метемпсихоз”, яки җаннарның күчеп йөрүе, яки реинкарнация темасы Исламнан сызып атылган, ә ул Ислам динендә бар, чөнки ул Коръәндә ярылып ята, кычкырып ята. Шушы тема мөнәсәбәте белән дә, мин ни өчен халыкны тырыша-тырыша Коръәннән аеруларының сәбәбен аңладым, Коръәндә реинкарнация гына түгел, башка мәсьәләләр дә, халыкка барып җитмәсеннәр, халык шул аңгыра булып калсын дип тырышканнар, дөреслекне белмәсен дип тырышканнар. Бу эш һәр диндә дә барган эш ул, ягъни пәйгәмбәрләр хакыйкатьне алып киләләр, хакыйкатьне бәян итәләр, әмма алар мәңгелек түгел, җир йөзеннән китәләр, бакыйлыкка күчәләр, hәм дин кала. Дин галимнәрнең кулында, алар ничек телиләр, шулай әвәлиләр. Менә бу реинкарнация мәсьәләсендә бу бит яхшы күренә. Менә бу минем үз тәҗрибәм, hәм әгәр хәзерге көндә татар дини даирәсендә теологик фикер булса, ул минем шушы китабымда азмы, күпме ачыкланган hәм күрсәтелгән. Менә укыган кайбер кешеләр миңа әйттеләр, димәк, әле татарларда, татар фәлсәфәсе бар икән диделәр, бу инде дөресрәге дини фәлсәфәне әйтергә кирәк. Мәсәлән, шул ук Рабит Батулла әфәнде, ул минем китапны укып чыккач, мондый бер рецензия язган иде. Ул басылган. Беренчедән, ул әйтә: «Бу китап турында телевидениеда да, радиода да мәтбугатта дә сөйләшенергә тиеш, сүз алып барылырга тиеш, hәм бу хәзерге көндә татар дини фикерендә бердән-бер укылырлык әйбер,» - дигән бәя бирде ул.

З: Бик югары бәя, Айдар әфәнде. Гомумән, җәмгыятьтә мөнәсәбәт китапларыгызга нинди?

АХ: Ә ул китап җәмгыятькә ирешмәде, таралмады.

З: Ни өчен?

АХ: Беренчедән, мин аны үз чыгымнарымны тотып бастырдым: 50 генә данә, кая таралсын ул? Шуның өчен Батулланың тәкъдиме һавада асылынып калды дип әйтим, ул әйтелде, әмма тормышка ашмады. Ә инде аны тормышка ашырырга тырышкан бер журналистыбыз бар – Рәшид абый Минһаҗ ул да укыган иде, бик кызыксынып: “Айдар, бу бит кирәк китап, моны күрсәтергә кирәк халыкка,” – дип, ул аны бер-ике хәзрәткә дә күрсәткән, беренчесе бер-ике көннән китапны кире биргән. Ягъни бәхәскә катнашырга, яки бу темага сүз кузгатырга теләмәгән, нигәдер белмим, анысын анлатмаган ди. Ә икенчесенең кулында китап югалган. Әнә шунысы нәтиҗә.

З: Хәзер бит интернет заманы. Интернетка куегыз, интернетта, минемчә, сезнең укыучыларыгыз тагын да күбрәк булыр.

АХ: Мин үткән узган меңъеллыкта туган кеше буларак, интернет белән ачык түгелмен, шуңа күрә, әгәр ихлас күңелле бер ярдәмчеләрем булса, «Айдар абый, әйдә чыгарыйк әле", - дисәләр, мин бик риза булып аны интернет мәйданына чыгарыр идем, ул китабымны. Һәм әле хәзерге вакытта мин аны урысчага тәрҗемә итәм, бәлки,насыйп булса, мин аны урыс телендә дә бастырып чыгарырмын.

З: Иншаллаһ. Менә гарәп теле мәсьәләсен безнең татарларның гарәпчә белмәве аркасында, гәрәп телен рәхәт итеп куллана алмау аркасында да, наданлык, гыйлемсезлек, кызганчыка каршы, артып бара. Бүген гарәп телен ничек укытырга кирәк, кайда укытырга мөмкин, ничек укытырга мөмкин, мәчетләрдәге вәгазь теле турында сезнең фикерләрегезне ишетәсем килә кыскача гына, Айдар әфәнде.

АХ: Мин кайвакыт безнең хәзрәтләрнең вәгазьләрен тыңлыйм, татарча сөйләүчеләрнең. Бик матур сөйлиләр, шатландыралар, әмма сөйләгән сүзләре әнә шул ук мең ел элек нәрсә сөйләнгән булса, әле дә шуны сөйлиләр, бернинди яңалык юк. Бервакыт моннан күп еллар элек инде ул, бер мәчеткә йөри идем җомга намазларына. Озак вакыт кына, бер елдан да ким түгел, hәм анда җомга вәгазе сөйләүче хәзрәтнең кулында бер дәфтәр бар иде, ул шул дәфтәрдән вәгазь сөйли иде, hәм, бер ел үткәч, мин исем китеп аның шул ук дәфтәреннән яңа баштан башлавын күрдем, ягъни бер еллык вагәзьләр монда язылган, укып бетерде дә, яңа баштан башлады. Синең яныңда дөнья кайнап тора, сәяси вакыйгалар кайнап тора, илләр барлыкка килә, юкка чыга, синең халыкка шушы тормыштан алынган hәм көн кадагында торган мәсьәләләр юкмыни халыкка сөйләргә?! Беренчедән, халыкка андый вәгазь тәкъдим итү ул халыкны мыскыл итү, ә икенче яктан, андый вәгазьне тыңлап утыру үзеңнең кадереңне белмәү, шәрәфсез булу. Ягъни син мәчеткә килдең, аның нәрсә сөйләгәнен тыңладыңмы, син тыңламадың, тукта әле, тыңласан син әйтер идең: “Тукта әле, моны сөйләде ич инде былтыр,”- дип әйтергә тиеш кеше. Ягъни бу ике яклы таяк, ике башка да суга, шундый вәгазь сөйләүчегә дә hәм мәчеткә килүче гавәмнең башына да суга, чөнки алар, димәк, игътибарсыз булып чыга. Вәгазь ул янып торырга тиеш, ул рухландырырга тиеш кешеләрне. Андый имамнар да бар, әмма гадәттә, кызганычка каршы, күберәк менә шушындый әкият сөйләү.

З: Ярый, Айдар әфәнде. Гаять кызыклы, бай эчтәлекле әңгәмә булды, минемчә, ихлас рәхмәтемне белдерәм hәм сезгә алга таба да иҗат уңышлары, яңа гыйльми ачышлар телим. Хезмәтләрегезнең, укыучыларыгызның күп булуын телим, иншаллаһ мондый очрашулар дәвам итәр дигән өметтә калам, тыңлачыларыбызга да рәхмәт әйтәм.

АХ: Зөлфинә ханым, мине шундый тапшыруга, әңгәмәгә чакыруыгыз өчен, халык алдында сөйләргә бер форсат тудыруыгыз өчен сезгә бик зур рәхмәт. Исәнлектә, саулыкта эшләргә hәм нәтиҗәләргә ирешергә, hәм күрешергә насыйп итсен. Тыңлаучыларыбызга да исәнлек-саулык телим.